levensverhaal schrijven - Indische Schrijfschool

Het liefdewerk van Francine Tammeling

Het is kort dag, maar misschien leest u dit op tijd. Vanavond is er op televisie een uitzending van Max Maakt Mogelijk, over arme Indische mensen in Indonesië.

In de nieuwsbrief die ik kreeg, stond: 18.50 uur op NPO 2.

Zelf heb ik geen televisie, dus ik hoop het programma later op te sporen via internet. Dat is niet zozeer vanwege omroep Max, maar vooral om wie er dan in beeld zal zijn: Francine Tammeling. Zij helpt de arme ouderen met raad en daad. En ze doet dat zonder ingewikkelde administraties van formulieren invullen en bijlagen in drievoud toevoegen. Ze komt, ze ziet, ze helpt. Met liefde. Ik volg haar al jaren op haar Facebookpagina. Klik hier en kijk: https://www.facebook.com/francine.tammeling

HALIN

Er zijn ook anderen, die deze groep Indische mensen helpen. De Stichting Halin is vermoedelijk het bekendste. Voor HALIN reisde ik in 2008 naar Indonesië om daar enkele Halin-ondersteunden te spreken voor mijn boek Familie gebleven. Toen begreep ik dieper, wat een andere levensverhalen hier waren, met andere moeilijkheden en problemen dan in Nederland. Ik had nogal eens gehoord: “Maar zij konden ook kiezen om naar Nederland te gaan of niet, net als wij.”
Door mijn interviews leerde ik dat kunnen kiezen niet altijd zo vrij is.

wanneer je minderjarig was, mocht je niet kiezen
in de Bersiap zijn de belangrijkste papieren verloren gegaan, dus repatriëring kon niet
elke aanvraag voor de overtocht werd geweigerd om bureucratische redenen
stel je bent de oudste en je moeder wil haar geboortegrond niet verlaten: wat doe je dan
er waren ook mensen die in de Indonesische belofte geloofden van welkom zijn

Kiezen is niet altijd kiezen. Soms is het een uitkomst van alle omstandigheden. In mijn gesprekken hoorde ik dat. En de armoede, wat erger is bij ziekte en tegenslag. Ik liet er al mijn gehamsterde paracetamol achter, omdat ik in Nederland gemakkelijk opnieuw wat kan kopen.
Mijn boek Familie gebleven is inmiddels uitverkocht.

Andere gezichten

Dus met deze kennis van de situatie, volg ik met ontzag en ontroering wat Francine doet. Ze is praktisch. Een bed regelen, een nieuw dak, kleding, medicijnen. Wat nodig is, regelt ze. Op haar Facebookpagina is het allemaal te zien, ook de gezichten van de ouderen overzee. Die raken me nog het meeste. Het is schrikken hoor. Hele andere gezichten dan u en ik op de sozen tegenkwamen, toen die er nog waren.
Hoe ze kijken. Soms is iemand zo mager en dan denk ik aan de inhoud van mijn koelkast.

Daar is corona ook aanwezig. Thuis blijven is het devies, maar niet iedereen van deze ouderen heeft een thuis. In de nieuwsbrief stond ook het bankrekeningnummer van Max. De omroep sluist het geld dan weer door. Dat kan. Direct geld overmaken op de stichting die Francine helpt te helpen kan ook: http://www.temantemansehati.nl/

Soms gaan mensen leed en verdriet vergelijken. “Wij hadden het ook moeilijk”. Dat is waar. Of: “Wij hebben het ook moeilijker door de corona-maatregelen.” Dat is ook waar. Er is hier netzogoed ziekte en er is afscheid van dierbaren en dat is erg en erger. Maar er is geen hiërarchie van leed, hoop ik. Een helpende hand kan een weldaad zijn. Met het internet bankieren kunt u anoniem geld overmaken dus als u verlegen bent omdat u weinig kunt missen, dan kunt u zo een of twee euro overmaken. Hoeft niet. Kan.

Wanneer er een nieuw artikel verschijnt, mail ik een berichtje aan degenen die zich hebben ingeschreven. Dan hoeft u niet te zoeken. Inschrijven kan door op het plaatje te klikken. Dan krijgt u meteen een ebook cadeau: Drie tips om herinneringen door te geven.

Rudy Hartung: Purworejo en de Dolalak dans

Links: Rudy Hartung

Purworejo is bekend voor de ‘dolalak’ dansen. Elk jaar wordt een wedstrijd van deze Dolalak dans gehouden. Elke dansgroep doet haar uiterste best om tot winnaar van het jaar te worden uitgeroepen. Hoe komt het dat Purworejo zo bekend is geworden door de dolalak dans?
De oorsprong van deze dans gaat terug naar het Nederlandse Koloniale Tijdperk. Terug naar de tijd toen de soldaten van de Nederlandse Compagnie in Purworejo waren gestationeerd. De soldaten hielden vaak ‘s avonds op het kazerne-plein een feestje. En natuurlijk met bier erbij. En wellicht ook met de bekende kruik van Hollandse Jenever. Al gauw werden zij daar heel vrolijk van. En werden zij een beetje, óf…. heel erg dronken! En ja hoor.
Even later begonnen zij vrolijk te hotsen en te zingen. Hotsend en huppelend en zwaaiend met hun handen, zongen zij allerlei liedjes. Maar altijd werd het bekende Hollandse volkslied gezongen: “En van je hela hola, houd de moed er in, houd de moed erin….” En dat ging zo de hele avond door. Aan elk feest komt een einde. En de soldaten werden naar binnen geroepen. Waggelend en zwaaiend naar het Javaanse publiek, gingen de soldaten hun barak binnen. Om hun roes verder uit te slapen.

De hit van de avond

Zo’n dansavond, met het gezang van de soldaten van de Nederlandse Compagnie, trok altijd volop belangstelling van de plaatselijke Javaanse bevolking van Purworejo. Mannen, vrouwen met hun kinderen. Met hun oma’s en opa’s. Zij allemaal gingen kijken. En zij vonden het prachtig! En vooral het lied “ En Van Je Hela Hola” werkte zooo vreselijk aanstekelijk, op de Javanen. Want zodra dat lied werd gezongen, begonnen de Javanen mee te zingen. En zij begonnen mee te huppelen. Jawel…zooo leuk vond men dat lied. Het was altijd de hit van de avond!!
“ Van je hela hola houd de moed erin”

En toen heeft de kunstzinnige Javaan van Purworejo, van die merkwaardige “Hollandse helahola dans”, van de soldaten van de Nederlandse Compagnie, een Javaanse dans gemaakt. Maar wel aan de Javaanse stijl van dansen aangepast. Het “gehuppel” van de Nederlandse soldaten, dat paste beslist niet bij de dans cultuur van de Javaan. En het werd in een heel mooie Javaanse dans omgezet. Vol met met sierlijke bewegingen. Maar in een vlot tempo. En zo is die traditionele dans van Purworejo ontstaan. Het wordt de Dolalak dans genoemd. Gebaseerd en geinspireerd op dat Hollandse lied: “En van je hela hola houd de moed erin…”

Soldaten

Deze dans wordt altijd door een groep jonge meisjes uitgevoerd. Zij zijn dan als soldaten van de Nederlandse Compagnie gekleed. En in korte broek. En jawel met een zonnebril op! Want dat staat heel stoer! In de volksmond worden zij de “Noni Belanda” genoemd. De Hollandse jonge dames! De muziek is twee-tonig. Met de noten Do en La. Het wordt daarom dolalak dans genoemd. Elk jaar wordt er competitie gehouden. Tussen dansgroepen uit Purworejo en haar omringende desa’s. De dansgroep bestaat uit jonge meisjes. Het zijn vaak leerlingen van de scholen die met deze dolalak dans meedoen. Op de laatste foto rechtsonder een dansgroep van de Lagere School bij mij in Loano.

Rudy Hartung: Mag ik met u kennis maken?

‘Rudy, zou je een keer wat meer over jezelf willen vertellen?’ mailde ik. Dat wilde Rudy. Maar er kwam een piepklein stukje, terwijl u en ik weten: Rudy heeft veel meer te zeggen over zijn leven en wie hij is en hoe het allemaal zo gekomen is. Dat zit hier en daar in zijn verhalen. Als u die net zo graag leest als ik, heb ik goed nieuws. Rudy heeft toegezegd vaker wat te schrijven. Daar kijken we allemaal naar uit.

Ik ben Rudy Hartung. Ik woon op Midden Java. Dicht langs de Zuid kust van Midden Java.
In de desa Loano. Op zo’n zes kilometer van de stad Purworejo.
Samen met een heel lief Javaans gezinnetje.
Het zijn: Par en zijn vrouw Warni. En hun zoon Hanif.
Ik ben een Indo.
Oftewel een Indo Europeaan.
Oftewel een Indische Nederlander.
Ik ben in Semarang geboren (1940).
Met mijn ouders en samen met mijn zusters en broers, ben ik in 1955 naar Nederland gekomen.

Het is in 1992 dat ik naar Midden Java ben teruggekeerd.
Deze keer niet voor een vakantie. Ik was al vaker voor een vakantie op Java geweest.
Maar nu was het mijn bedoeling om op Midden Java te gaan wonen.
En nu woon ik permanent in Loano – Purworejo.
Hier op Midden Java zal ik mijn laatste rustplaats vinden.
Op Java, mijn geboortegrond. Tanah Airku….
Vanuit Loano mijn hartelijke groet.

Rudy

Ging u ook naar het CAS? (geheimtaal)

Tekenles, de Carpentier Alting Stichting te Batavia, circa 1925 (KITLV Media Library/Creative Commons)

Elke keer als het gebeurt, voel ik een vonkje van vreugde. Iemand zegt dan: “Vroeger zat ik op het CAS.” Het is een kort zinnetje, maar het staat vol van emotie. Trots. Heimwee. En ik weet wat ik moet zeggen: “O, op die school zat Hella Haasse ook.”

Ingewijden

Dat hoort, zo’n antwoord. Zeker in deze tijd, waarin er steeds minder ruimte lijkt te zijn voor positieve herinneringen aan Indië. Er ontstaat een soort geheimtaal op sommige momenten. Want als je het hebt over het CAS, dan weten alleen de ingewijden waar het over gaat. Wist u het ook?

Batavia

Natuurlijk, het was de Carpentier Alting School in Batavia. Het was een van de betere scholen van Indië, al gaven de Ursulinen ook uitstekend les. Maar het CAS was misschien wel de deftigste school. Er zijn nog genoeg mensen in Nederland die erover kunnen vertellen, al is het de vraag of ze dat durven. Onder elkaar, ja, natuurlijk. Maar aan de doorsnee Hollandsche medemens of zomaar op Facebook?
Achter alle verhalen over het CAS staat een ander verhaal, dat ook al positief is. Dat verhaal gaat over dominee A.S. (Albert Samuel) Carpentier Alting (1837-1915), in leven vrijmetselaar te Batavia. Om precies te zijn: de voorzitter van de Orde van Vrijmetselaren in Batavia. Met dit feit weet iedereen meteen: een man met een hart en een visie. In 1902 richtte hij met de loge een Hoogere Burgerschool (HBS) op voor meisjes, daarna kwamen er meer scholen. Later vielen deze onder de Carpentier Alting Stichting, kortweg CAS.
Den Haag kent een Altingstraat, waarvan ik hoop dat het een andere Alting is. Anders is het te anoniemerig afgekort. Noem zijn naam voluit, zodat een eerbetoon beleefd is.

Moedig

Ik ga nog even terug naar dat 1902, om dan een middelbare school voor meisjes op te willen richten. Dat is heel vroeg en heel modern. Wilhelmina is een jonge vrouw voor in de twintig, vrouwen hebben geen stemrecht en zijn in de huwelijkswetgeving ondergeschikt aan hun man, de samenleving is doortrokken van het christendom dat een vrouw vooral als echtgenote en moeder ziet, en dan vindt déze dominee dat jonge meisjes toegang moeten hebben tot een opleiding. Wat een man. De moed om tegen de stroom in te roeien.
Het CAS groeide uit tot iets groots, en dat heeft de dominee niet helemaal meer mee mogen maken. Hij stierf in 1915, middenin de Eerste Wereldoorlog, in Den Haag. Volgens zijn wens werd hij gecremeerd op begraafplaats Westerveld; cremeren was toen modern. Wat een heerlijke eigenzinnige man, tot op het laatst. Ja, zulke verhalen moeten ook verteld worden over het koloniale verleden.

Was u ook op school in Indië of kent u de verhalen van uw ouders? Schrijf het op. Dan bewaart u de herinneringen voor de toekomst.

De rechte rug van Oom Latu (99)

Deze week dacht ik aan Oom Latu. Een Molukse militaire man van de eerste generatie. Ik ontmoette hem een hele tijd terug en hij is nu bevorderd tot de hemel. Toen ik zijn verhaal opschreef voor Marinjo, dacht ik nog: later kan ik altijd nog wat meer vragen. Zo leren we dat er niet altijd een later is. Als eerbetoon aan een bijzondere man publiceer ik het interview en de foto’s die ik destijds (2015) maakte.

Srategisch

Meteen als de huiskamerdeur openga, kijkt hij me aan. Direct. Vorsend. Oom Latu zat recht voor die deur, wat je noemt op een strategische positie. Wanneer ik hem een hand geef, kijkt hij even wat priemender. Iets is er goed gegaan, want Oom Latu zit kort erna aan de tafel, klaar voor het interview. Hij is bereid iets over zijn lange leven te vertellen. Lang, inderdaad: want als het hem gegeven is, viert hij volgend jaar januari in zijn woonplaats Breukelen zijn honderdste verjaardag. Dat klinkt oud. Maar hij is alleen oud in jaren. Zijn stem klinkt helder en vast, hij is zo idealistisch als een jongeman en hij heeft een mooi plan voor september. Dat kom ik later allemaal te weten.

De kinderen

Eerst praat ik met de kinderen, vooral met Rudy en Frans. Als ze vertellen over hun jeugd in Utrecht, zie ik ze veranderen in de jongens die ze zijn geweest. Dat enthousiasme. Maar ook het plichtsgetrouwe, van ’s avonds wel uitgaan maar dan ’s morgens op tijd in de kerk zitten, desnoods slapend met je hoofd tegen de bank voor je. Ze vertellen honderduit over de kelders, de barretjes, de vriendengroepen, alles, tot de zwijgende aanwezigheid aan die tafel de hele huiskamer overheerst. Het moment voor ons gesprek is gekomen.

Verjaardag

De handen van een vader, grootvader, overgrootvader en militair.

Die dag spreekt Oom Latu geen Nederlands. Daarvoor is zijn verhaal te groot. En zelfs met de vertaling door Rudy en zijn echtgenote Fien komen we tijd te kort. Ik hoor dat schrijfster Sylvia Pessireron een boek maakt met interviews met ouderen en twee dagen hier is geweest, dat wordt iets om naar uit te kijken. Vandaag gaat het vooral over de oorlog en over een groot verdriet uit de Molukse geschiedenis dat ik nog in geen enkel Hollands geschiedenisboek heb kunnen vinden. Maar eerst: de 99ste verjaardag. Hoe is die bijzondere dag gevierd?
Rudy vertelt: “Er is een kerkelijke dienst gehouden, een paar oudjes waren aanwezig, en de familie uiteraard. Voor zijn verjaardag heeft hij een financiële bijdrage gegeven aan de kerk.” Want ja – geld is altijd leuk, maar zijn levenservaring heeft Oom Latu geleerd dat er veel is, dat zwaarder telt. Voor hem is dat: de eenheid, in de wijk en onder de Molukse gemeenschap. Daar hecht hij aan, en dat brengt hij in de praktijk. Bij feesten in de wijk is hij altijd lid van het organiserende comité. Dat is de vrolijke kant. Een droevige is er ook. Vanuit de Molukse gemeenschap is er vorig jaar een herdenkingsceremonie ontwikkeld, waarin op elk Moluks graf in Breukelen een bloem is gelegd. Daar is hij ook bij geweest. Herdenken is vasthouden, in de omhelzing van het blijven herinneren, ook wanneer het pijn doet.

Militair

Een foto uit 1949, uiterst rechts oom Latu.

Oom Latu is op 5 januari 1916 geboren te Itawaka (Saparua) als Julius Latumaerissa. Zijn vader heette Josefus Latumaerissa, zijn moeder heette Angganita Wattimena. “Mijn moeder leek op een Hollander, ze was ook lang voor een Molukse.” Er waren acht kinderen in het gezin, vier jongens en vier meisjes, hij was de derde jongen. Een zusje woont in Wierden, zij wordt in december 97 jaar.
In Itawaka hebben de ouders een moestuin, daar leven ze van. Het is een soort boerenleven, eigenlijk. Rudy heeft in 1978 iets van die tuin gezien: “Mijn vader heeft er als kleine jongen kruidnagelbomen geplant en die zijn goed gegroeid. Alle kruidnagelen die daarvan geoogst worden, zijn inkomsten voor de familie daar.”
Voor de jonge Julius was iets anders weggelegd dan een leven in de tuin. Hij mocht en wide dominee worden; en daar begint eigenlijk het grote verlangen naar eenheid dat zijn leven beheerst. Zorgen voor een eigen kudde; dolende schapen terughalen, dat zou hij doen. Op zijn twintigste woonde hij bij zijn oom Samuel Latumaerissa, die ook dominee is. Het is dan 1936. Een tijd waarin mooie verhalen over de militaire dienst circuleren. Wat je hebt als je in dienst bent, dat het eigenlijk een goed leven is. Het sprak hem aan. Dat wilde hij eigenlijk veel liever dan een kudde schapen hoeden. Erop uit trekken, het volle leven in met kameraden.
Zo kwam het dat in 1936 Julius zich bij het KNIL aanmeldde, overtuigd dat er hier een nieuwe toekomst op hem wachtte. Maar hij werd afgekeurd. Erna probeerde hij het weer, en nóg een keer, en uiteindelijk is het met tussenkomst van zijn grootmoeder in orde gekomen. “Het handgeld was toen zestig gulden. Ik kwam bij het KNIL in 1938 als gewoon soldaat.” Niet iedereen zal hem met vreugde hebben uitgewuifd. Er was Johanna Tahapary, degene met wie hij zou trouwen. Zou… In de jaren voor de oorlog gaan de ontwikkelingen heel snel. Julius kwam via opleidingen bij de marechaussee. Na de aanval op Singapore aan het begin van de oorlog werd de marechaussee naar Medan geroepen. Met die afstand, de oorlogssituatie en de chaos van alle omstandigheden moesten de trouwplannen afgeblazen worden. In Palembang voelde Julius het diepe verdriet daarover in zijn hart. “Ik wilde het rechtzetten. Me verzoenen met het verleden. Daarom heb ik daar de dominee gevraagd om te bidden en het zo af te sluiten, zodat ik verder kon gaan.” Dat is gebeurd. Maar nog twinkelen zijn ogen en lacht zijn mond als hij haar naam noemt.

Oorlog

Nu komen de oorlogsverhalen. Het zijn geen stoere anekdotes die altijd goed aflopen. Het is evenmin een sentimental journey. Oom Latu zit met een rechte rug aan tafel en vertelt, waaraan hij sinds die tijd waarschijnlijk elke dag heeft gedacht. Het lijkt, of hij niets vergeten is.
Hij weet nog: dat Singapore gevallen was, en ze de jungle introkken voor guerrilla, met steun van de bevolking. Sergeant Smit trok eruit, op verkenning. Kwam hij binnen drie dagen niet terug, dan moesten zij verder trekken. Na de derde dag maakten ze hun wapens onklaar en begroeven ze met uniformen. Ze zouden proberen om Sumatra te bereiken.
Hij weet ook nog: het zoeken naar een boot. Eten krijgen van een dorpshoofd en moeten denken aan kameraden die dan honger hebben. En hoe dat voelde, weet hij ook nog: het verdriet dat de eenheid van de kameraden verbroken was.
En later: de vreugde, toen sergeant Smit toch bleek te leven.
En dan is er dan andere wat er gebeurde, iets dat voor mensen van na de oorlog niet goed te bevatten is. Gevangenschap. Zijn generaal Overlaken die van de Japanners een formulier moet ondertekenen dat over capitulatie gaat. Hij weigert. De Japanners dreigen, zetten hem onder druk. De generaal blijft weigeren en daarmee is zijn lot beslist.
Executie.
De generaal vraagt aan Oom Latu of hij de laatste maaltijd voor hem wil maken. “Ik heb sajoer gekocht. Ik had rijst en kip. Daarmee heb ik gekookt. Koffie wilde hij maar ik had geen melk. Toen heb ik thee gemaakt. De volgende dag werd de generaal onthoofd.” Wat kon hij doen, zonder wapens, tegen een overmacht?
Hier houden de oorlogsverhalen nog lang niet op. Er volgen lange jaren waarin de Japanners hem van het ene oord naar het andere transporteren. Van Pakum Baru naar Medan, vandaar naar Birma om aan de spoorweg te werken. Dan weer naar Batavia – oom Latu somt alle plaatsen op in de juiste volgorde, maar ik zie alleen oor mijn geestesoog die jonge man, middenin de oorlogstijd, die liever het KNIL in wilde dan dominee worden. Uiteindelijk, zegt Oom Latu, zijn ze iemand tegengekomen die vertelde dat er een bom op Hiroshima was gegooid.
Oom Latu was toen 29 jaar.

Nederland

Net als vele anderen vertrok ook Julius Latumaerissa naar Nederland. Op 14 april 1951 verliet de boot de haven van Soerabaja, met aan boord Julius en zijn vrouw Dorthea Likumahwa en hun baby Benjamin, die enkele maanden oud was. Op 15 mei zette het gezin voet aan wal in Rotterdam. Daarna kwamen de kampen, waarna ze verhuisden naar Breukelen. Maar in deze paar zinnen gaat een ander verhaal verscholen en dat gaat over Benjamin, over Bennie, zoals hij werd genoemd. Rudy vertelt: “Mijn broer is geboren in Soerabaja en hij heeft de overtocht meegemaakt. In Westerbork heeft hij nog een paar maanden geleefd. Toen is hij door de slechte omstandigheden gestorven, hij was zes maanden oud.” En Rudy vertelt meer: over de grote aantallen kindergrafjes uit die tijd, allemaal door dezelfde oorzaak, en te vinden overal waar Molukkers in die tijd hebben gewoond. Het doet pijn aan mijn hart om dit te horen, al die kinderen en daarmee ook al die gezinnen met een lege plek, waar iemand had moeten opgroeien. Dat is genoeg voor een levenslange wrok, denk ik. Maar daarvan is niets te horen in de verhalen die Oom Latu me vertelt.
Keer op keer gaan ze over saamhorigheid, over trouw zijn aan elkaar, in het klein en in het groot. Zijn stem haperde alleen toen hij sprak over de kameraden in de jungle, verder niet.

September

En nu? Oom Latu woont met zijn tweede echtgenote Robekka Ukolseja in de Molukse wijk te Breukelen. De wijk is slechts twee blokken groot, en er wonen aan een kant van de straat ook Hollanders. Elke zondag gaat hij naar de kerk en dan zit hij op zijn vaste plaats, vlak voor de verwarming. De kinderen komen graag op bezoek, net als zijn kleinkind en de vier achterkleinkinderen. Zij kennen de verhalen over vroeger, zegt Rudy: “Hij hoefde het eigenlijk nooit speciaal aan ons te vertellen. We hoorden zijn levensloop van kleins af aan, want bij elk doopfeest en iedere bruiloft zat hij bij zijn oud-kameraden en dan wisselden ze hun verhalen uit. Zo groeiden we ermee op.”

Oom Latu knikt bij wat Rudy zegt, zeker, zo gaat dat. De kinderen moeten het ook weten, van de Molukken. Daar hoort hij thuis. Beter gezegd: daar is zijn hart thuis. In september gaat hij weer terug. Niks rondreizen in Indonesië. De familie begroeten, de kruidnagelbomen zien, thuis zijn. Hij is en blijft een zoon van Itawaka.

Iets over een kamerscherm en gouden kebaja-speldjes

Europese en Indo-Europese vrouwen in sarong en kebaja, circa 1920 (KITLV/Creative Commons CC BY License)

“O, dat is al zo oud,” zei Tante Anneke, ietwat beverig wuivend naar het kamerscherm. “Mijn moeder heeft dat een keer laten maken bij een Chinees.”
“Het is prachtig,” zei ik vol bewondering.
Tante Anneke: “Jaja.” Zelf keek ze er al decennia naar. Dan is het nieuwe er wel af.

Ik was destijds bij Tante Anneke om te praten over het leven van haar moeder, de kruidengeneeskundige mevrouw Kloppenburg. Af en toe reisde ik naar de flat bij Arnhem, waar ik in het schemerlicht luisterde naar verhalen over Indië. Soms zag ik in dat halfduister opeens iets flonkeren, iets uit de oude tijd.

Kebaja-speldjes

Een ver achternichtje van mevrouw Kloppenburg liet me kebaja-speldjes zien, ook van vroeger. Ze opende haar hand en ik zag ze glanzen, de gouden sieraden, betoverend door de kostbaarheid van herinneringen, aanwezig in die kleine speldjes. Ik wist wie de kebaja had gedragen, dat was Lucy, het lievelingszusje van mevrouw Kloppenburg. Dat is het ontroerende van familiestukken: er zitten familieverhalen in.

Dat Tante Aneke nu in de hemel is, weet ik zeker. Maar waar het kamerscherm is, dat weet ik niet. De gouden speldjes zijn vast bij een ander achternichtje.
Hopelijk is niets in een museum terecht gekomen.
En dat had ik tot voor kort toegejuicht: dan blijft het mooie uit Indië voor altijd bewaard.
Dacht ik.

Roofkunst

Maar deze week is er het rapport gekomen van de commisie die vindt: museumstukken uit de koloniale tijd moeten terug naar het land van herkomst. Het is roofkunst, zo heet dat nu opeens.
Er zit iets in. Geroofde spullen moeten terug, maar dat geldt dan ook voor alle partijen. Dus ook voor degenen die in de Bersiap hebben gestolen en geroofd. Want het gaat niet zozeer over kunst, het gaat over eerlijkheid, herstellen van wat tijdens de koloniale tijd verkeerd is gegaan.

Familiestukken

Ik denk met bezorgdheid aan al de familiestukken, die in de loop der tijd heb mogen zien. Uit de koloniale tijd, inderdaad. Maar: dan kan het toch nog wel eerlijk gekocht en betaald zijn?
Over die stukken maak ik me dus zorgen.
Geef je het aan museum?
Nee, niet doen.

De houten gesneden beeldjes van prauwen
De eerbiedwaardige kris
Het Djokja zilver
De djattihouten kist
Een set bikkels waar vroeger nog mee gespeeld is
En al het andere, dat ook kunst is, zodra het in een museumvitrine staat of ligt.

Familiestukken moeten in de familie blijven, voor de zekerheid. Hou de stukken vast, hou ze veilig, en schrijf de verhalen ervan op.

Wanneer er een nieuw artikel verschijnt, mail ik een berichtje aan degenen die zich hebben ingeschreven. Dan hoeft u niet te zoeken. Inschrijven kan door op het plaatje te klikken. krijgt u meteen een ebook cadeau: Drie tips om herinneringen door te geven.

Als de kinderen niets vragen en niets willen weten

“Het interesséért de kinderen gewoon niet,” zei de mevrouw tegenover me. Ik vroeg hoopvol hoe oud ze waren. “Nog geen vijftig,” zei ze.
En ik: “Dan kan het best later komen, hoor.” We keken elkaar even aan en wisten wat de ander dacht: of zij er dan nog zou zijn om hun vragen te beantwoorden.

Belangstelling

Vaak komt de belangstelling voor de familiegeschiedenis pas later. Als de kinderen van die kinderen de deur uit zijn. Of als de generatie van de mevrouw er niet meer is en haar kinderen gaan voelen: straks ben ik aan de beurt, en wie ben ik eigenlijk? Of na het pensioen. Of als er iets gebeurt, waardoor de kinderen denken: nu wordt het tijd om vragen te gaan stellen.

Aanpassen

Eigenlijk is dat wel een compliment voor de opvoeding. Ooit waren de kinderen echt jonge kinderen, die te horen kregen: “We zijn nu hier, in Nederland.” Het aanpassen en meedoen lukte zo goed, dat die kinderen langzaam verhollandsten. Plus dan het vaak drukke leven met werk en gezin.
Pas wanneer dat verandert, geleidelijk of met een klap, komen de vragen.
En ja, waar moet je dan beginnen als kind dat van niks weet?
Je kent de vragen niet eens.

Waarom heette Bandoeng het Parijs van Java?
Wat was het lekkerste bij Toko Oen?
Hoe kon dat toch in Indië, al die verschillende mensen in dezelfde klas?
Waarom is er geen naam overgeleverd van mijn overovergrootmoeder?
Wat was ‘de hel van Soerabaja’?
Hoe was het voor de oorlog, hoe verliep toen een gewone dag? En waren er toen al Japanners in Indië?

Herinneringen

Ik ben wat peinzend, dat merkt u wel. Dat komt een beetje door de herfst en ook door de start van de cursus Schrijf het levensverhaal van uw moeder. Dan voer ik telefoongesprekken met de cursisten en die zijn gezellig en voor mij ook vaak ontroerend. Want dan blijkt hoe ver herinneringen kunnen teruggaan: als u iets over uw moeder weet, dan weet u ook vast iets over haar moeder, en hopelijk ook over haar grootmoeder.
Dat zijn al drie generaties.
Is dat belangrijk genoeg om op te schrijven?
Dat dacht ik wel.
U bent de expert, want u weet het uit de eerste hand.

Bo Keller

Deze week had ik oud-KNIL Bo Keller (92) aan de telefoon. Ja, wat een leeftijd, en niks mild geworden hoor. Ik moest de telefoon zelfs een beetje van mijn oor afhouden omdat er stoom uit kwam. Hij was boos over het gebrek aan kennis in Nederland van Indië, zeker in de naoorlogse tijd. “Toen we hier kwamen en iets over de oorlog zeiden, dan was het: ‘jullie hadden warm weer’. Honger? Dan was het: ‘jullie hadden bananen.’ We hadden geen weerwoord. Ik heb daar nooit last van gehad maar de laatste tijd duikt het soms op.” Wat duikt er dan op? De tijd van oorlog en erna. Hoe de mensen deden. Wat er gebeurde. Alles, alles.

Na dit gesprek wist ik het weer: voorbij is niet voorbij.

Antwoorden

Dus al vragen de kinderen vandaag nog niets en vinden ze dat Indië “voorbij” is, eens komen de vragen, of anders wel van de kleinkinderen. En zéker weten dat de kinderen dan ook gaan opletten. Moed houden, bedoel ik te zeggen, niet wachten tot de kinderen wat gaan vragen, dat geeft een gevoel van afwijzing en verdriet. Kijk in de toekomst en weet: er zullen vragen komen, en dan zijn uw herinneringen van belang. Daar zitten de antwoorden in.

De voorvaders in Atjeh en Frits van Daalen

Er bestaat van Frits van Daalen (1863-1930) één foto waarop hij lacht. Eén! Dat is gek. In zijn tijd (het oude Atjeh) werd al volop gefotografeerd. Van Daalen was een hoge officier van het Oost-Indische leger, later commandant, ook gouverneur van Atjeh, en in het bezit van belangrijke Willems-Ordes.

En hij was Indisch, in zijn tijd zo ongeveer de Indische man die het állerverst kwam.
Dat je denkt: die moest de fotografen van zich afslaan.

Nee hoor.

Ik heb een kleine collectie bij elkaar. Altijd en eeuwig is Van Daalen beheerst, bij het harde af. Op die ene lachfoto is hij in Atjeh, hij bungelt in een hangmat. Op expeditie. Ontspannen. Een gezellige man.

Militair

Dan zie je opeens: zo was hij ook.
En u weet het misschien: Van Daalen is in de Atjeh-oorlog van veel ellendigs beschuldigd, en dan gaat het vooral over de militaire expeditie die hij in 1904 leidden. Het woord massamoord valt dan geregeld. Dus daardoor is iedereen meteen klaar met hem. Maar ik niet.

Indisch

Toen ik mijn biografie van Van Heutsz schreef, dacht ik: er is zo weinig over Van Daalen zelf bekend. Hoe was het voor hem om toen Indisch te zijn, zo zichtbaar aan de top? En wat gebeurde er nu werkelijk op zijn expedities en waarom? Hoe zag hij dat zelf? En hoe ging hij om met de lof en kritiek die hij als militair kreeg?
Zo begon ik dus met het puzzelen op het levensverhaal van Van Daalen. Er is een website: www.inatjehgevochten.nl

Voorvaders

De website gaat over Van Daalen en ook over voorvaders in het Oost-Indische leger, zoals het KNIL toen heten. Die horen toch ook bij onze geschiedenis? Ik dacht het wel.
Maar dat is tegenwoordig een moeilijk verhaal. Het is tegenwoordig lastig om hardop trots te zijn op een voorvader die in Atjeh heeft gevochten, want voor je het weet, begint iemand te schelden met “koloniaal”. Dat heb ik zelf ook meegemaakt. Het verbaasde me. En ik dacht: het gaat hier wèl om mannen die bereid waren te sterven voor de Nederlandse vlag. We kunnen van alles vinden van die oorlog en van de koloniale tijd, maar toen en daar bestond die bereidheid.

Namen

Achter de rug van Van Daalen staan al die voorvaders die ook een naam en een plaats in onze geschiedenis verdienen. Misschien is uw voorvader daar ook bij. Wilt u mij dat laten weten? Wanneer we hun namen kunnen noemen, krijgen ze een plaats in de geschiedenis, en zo horen ze er ook bij. En dat is wel zo eerlijk.

Wanneer er een nieuw artikel verschijnt, mail ik een berichtje aan degenen die zich hebben ingeschreven. Dan hoeft u niet te zoeken. Inschrijven door op het plaatje hieronder te klikken. Dan krijgt u meteen een ebook cadeau: Drie tips om herinneringen door te geven.

Waarom deze generatie moeders zo bijzonder is (video)

moeders

Niet elke moeder kan lief zijn. Dat is erg. Maar waar. Er zijn moeders, die zo getekend zijn door de oorlogstijd, dat de kinderen dit hebben gemerkt.

Ik zeg dat hardop als ik een workshop geef over herinneringen opschrijven. Dan zijn er reacties. Er zijn mensen die schrikken, en ook mensen die opgelucht kijken. Want zij hebben het zelf ervaren en ja, zoiets is vaak heel moeilijk om over te praten.

Wat te doen, als u een kind bent van een moeder die vol oorlog zat? Mijn advies is: schrijf het op, schrijf het van u af, maak uw hart leeg.

Er zijn ook moeders, die juist door de oorlog voelden: mijn kinderen zullen alleen liefde kennen. Door de Indische Schrijfschool heb ik veel verhalen gehoord over vrouwen die hun kinderen door alles heen wisten te loodsen: de overtocht, het contractpension, gepest worden want het enige donkere kind in de klas zijn. Kinderen die dan toch ‘dubbel hun best’ moesten doen. Die druk was er vaak ook.
Het kind moet eerst volwassen worden om zich af te vragen: hoe heeft mijn moeder dat toch allemaal op kunnen brengen?

Dat is een generatie moeders die nooit meer terugkomt. Moeder zijn in zulke moeilijke omstandigheden.
Het is een belangrijke reden voor mij geweest om de cursus te maken: Schrijf het levensverhaal van uw moeder.
De cursus duurt 10 weken en begint op 2 oktober.

Heeft u het gevoel, dat u uw moeder kent?
Wilt u voorkomen, dat herinneringen vervagen?
Schrijven helpt.
In de video krijgt u alvast vijf korte tips.

(tekst loopt door onder video)

We zitten nu in een zachte nazomer en toch is het zo, dat na september oktober komt, en dan november en dan is het alweer december, de maand van Kerstmis. Hoe dat er dit jaar uit gaat zien met de Corona, weten we niet. Maar wel dat we gevoeliger zijn van binnen. Het zou mooi zijn, als u dan uw moeders levensverhaal op papier heeft staan.

Wanneer u van binnen ervaart, dat het tijd is om het levensverhaal van uw moeder op te schrijven, dan is deze cursus misschien iets voor u. Op de cursuspagina staat hoe zoiets gaat: gemakkelijk en met veel hulp van mij. Klik en lees hier meer over de cursus.
Daar staan ook ervaringen van degenen, die de cursus eerder volgden.

Doet u mee?

Wilt u liever eerst overleggen, dan kan dat natuurlijk ook. U kunt snel een telefoon-afspraak maken via een handig formuliertje. Klik en kijk hoe het eruit ziet. Dan heeft u mij zo aan de telefoon.

Rudy Hartung: afscheid van Java

Rudy Hartung behoeft geen introductie meer. Hij woont in Indonesië en kijkt terug op de late oude tijd. Hieronder zijn verhaal ‘Afscheid van Java’. Weer met mooie foto’s van toen.

Naar Nederland

Sinds 1930 is pap bij de BPM (Bataafsche Petroleum Maatschappij) werkzaam geweest. Op het kantoor in Semarang. Hij was toen 24 jaar. Was nog niet getrouwd. In de jaren 1950 was BPM/SHELL al overgenomen, door PERTAMINA de Indonesische Aardolie Maatschappij. Pap heeft te kennen gegeven dat hij graag op 1 augustus 1955 naar Nederland wou vertrekken. Pap was toen 49 jaar. Mam was 39 jaar. Op 1 augustus 1955 namen mam en pap afscheid van Semarang. Van de BPM/SHELL. Van vrienden, kennissen. Afscheid van onze bediendes. En van onze buren.

Afscheid van Java. Onze geboortegrond. Wij vertrokken naar Nederland.

De leemte

Gedurende zijn werkperiode bij BPM, is er een “leemte” ontstaan, die ruim 5 jaar heeft geduurd.
Pap was krijgsgevangene. Hij werd in maart 1942 naar Japan afgevoerd. Na de bevrijding en na zijn terugkeer uit Japan, kon hij niet direct naar Semarang terugkomen. Pap en mam en kinderen (3) zijn tijdelijk in Balikpapan gebleven. Kort na onze terugkeer in Semarang is pap naar Padang overgeplaatst. Om daar, op het BPM kantoor, Indonesisch personeel in te werken. Het was gedurende de jaren van overdracht van BPM/SHELL naar PERTAMINA. In 1951 gingen wij weer terug naar Semarang.
Gedurende al deze jaren van overdracht, heeft pap een fijne samenwerking gehad.
Met de Indonesische collega’s van PERTAMINA. Het was zowel in Padang als ook in Semarang. Sinds de terugkeer van pap uit Japan, zijn wij met ’twee broertjes en een zusje’ rijker geworden.

Sport verbroedert

Pap is altijd een sportman geweest. In zijn jongere jaren heeft hij altijd gevoetbald. Hij speelde “op de rechter vleugel” van het elftal Go Ahead. In Semarang. In die tijd, dus voor de oorlog, waren ook een paar Javanen in het eerste elftal van Go Ahead opgesteld.
Ik lees de namen: Soejitno, Siswonto en Slametngalim.

Het eerste elftal Go Ahead ( Vooroorlogs jaar )
Ook de BPM had een elftal. Pap speelde ook in BPM elftal, en voetbalt later met nieuwe Indonesische collega’s op kantoor. Pap heeft met hen getennist en gevoetbald, hij neemt tennislessen bij een Indonesische collega die in Semarang voor PERTAMINA werkte en die vreselijk goed tennis speelde.

Het BPM elftal 1955
Veel Indonesische collega’s waren dol op voetballen. Een welkome aanwinst voor het vroegere BPM elftal. In 1955 wordt voor “pak Eddy” een “afscheids wedstrijd” georganiseerd door Indonesische collega’s. Pap noemde het nog wel het BPM elftal.
Maar goed… sport verbroedert… nietwaar?

Het verlaten van je geboorteland doet pijn

Het kan zelfs heel veel innerlijke pijn doen. Iemand noemde het “chronische pijn” en dat is goed verwoord. Geestelijke pijn die je nog kunt voelen en daar is lang niet altijd obat voor.
Pap en mam gingen zich voorbereiden voor hun vertrek naar Nederland. Beiden geboren en getogen op Java. Oma Clara, pap’s moeder, is vlak voor het einde van de Japanse bezettingsjaren overleden. Zij was al weduwe. Zijn zusters, tante Martha en tante Troel waren al naar Nederland vertrokken. Van mam’s kant waren haar (5) zusters al naar Nederland vertrokken. Mam’s moeder, oma Anna (weduwe) was ook al naar Nederland vertrokken.
Alleen de 2 oudere broers van mam, zijn in Indonesië achter gebleven. Zij hadden de Indonesische nationaliteit aangenomen.

Voor pap was er geen toekomstperspectief meer in Indonesië. Het was een logische keuze om naar Nederland te vertrekken
Pap was altijd meer op “Westerse cultuur” georiënteerd.
Thuis bij ons, werd Nederlands gesproken. Op zijn Indisch. Vooral bij mam. Inmiddels was BPM door PERTAMINA overgenomen
De reorganisatie op het kantoor Semarang kwam op gang. Er waren nog enkele andere Indische Nederlanders op het kantoor.
Hun werkzaamheden werden aan nieuwe Indonesische collega’s overdragen. Zij werden “de Boele of londo” genoemd. De Javaan heeft een groot gevoel voor humor; het is beslist niet als scheldwoord bedoeld of dat het kwetsend zou zijn bedoeld. De Javaan is daar veel te beschaafd voor.

En dan is het zover. Het is 1 augustus 1955. Wij moesten afscheid nemen. Van de buren, van vrienden. En van onze bediendes. Wij hielden ons goed. Het laatste afscheid was met de familie Younge. Onze naaste buren. Met de kinderen Mary, Tjali en Jany en Freddy de jongste die nog klein was.
Ook afscheid van enkele schoolvrienden: Humprey Haye, Miel van der Linde en nog een paar. Zij zouden allemaal ook naar Nederland vertrekken.

Er was verdriet toen wij afscheid moesten nemen van onze naaste buren, van kennissen en vrienden en van onze vier baboes. Maar wij hielden ons goed.

Onze lieve kokki en de lieve baboes. Zij hadden zich traditioneel aangekleed.

Familie Younge

De familie Younge had in Semarang een busbedrijf. Mevrouw Younge was een Javaanse vrouw. Zij was een prinses, van één van de kraton’s van Midden Java. Er stond een piano bij hun in huis en mevrouw Younge speelde piano, klassieke muziek.

Proefkonijn voor oevéé
In die tijd had ik veel last van puistjes op mijn gezicht. “Oh Ruud dat is akné,” zegt buurvrouw Younge. Dus jeugdpuistjes.
“Kom maar langs, dan behandel ik jou wel met “oevéé”, zegt zij.
“En gratis hoor!”
“Wat is dat mevrouw Younge, oevéé?” vraag ik

“Oh even kijken Ruud.”
Mevrouw Younge studeerde toen voor schoonheidsspecialiste en buurvrouw Younge. zij bladert in de gebruiksaanwijzingen van de oevéé.
“Oh Ruud, hier staat het. Ultra Violet stralen!”

Dus ik was haar proefkonijn voor oevéé bestraling. En toen heeft zij mij regelmatig met oevéé bestraling behandeld totdat ik van al mijn puistjes was verlost. Zo’n leuke herinnering aan buurvrouw Younge.
Later heb ik mevrouw Younge nog eens bezocht toen zij in Amersfoort woonde. Meneer Younge was inmiddels al overleden

Onze naaste buren de familie Younge.

Op het vliegveld. Wachten op het vliegtuig. Ons vliegtuig is geland. Allemaal worden we wat verdrietig.
Wij omhelzen elkaar.
“Tot ziens ja!”
En even later moeten wij instappen.

Vorige 678 Volgende

Over de Indische Schrijfschool

Foto’s

Contact

Download het gratis e-book

Hoe begin ik? 5 gouden tips