levensverhaal schrijven Indische Nederlanders

Geen pardon voor saboteurs

Lin Scholte (familiearchief)

Lin Scholte (1921-1997) schreef ook over oorlog en de tijd die erna kwam. In de bundel Takdiran staat een verhaal waarin haar oom Miran voorkomt. Een droevig verhaal. Lins familie was Hollands, Indisch en Indonesisch – er was in die moeilijke jaren altijd wel iemand die in de knel zat.  Misschien gaat daar haar werk in het hart over: haar grote familie verscheurd door oorlog.

Hieronder het verhaal. Meer lezen? Alles staat in haar verzameld werk.

Geen pardon voor saboteurs

Niet lang na de politionele actie, toen de Nederlandse troepen in Malang waren, verhuisden mijn oom Miran en tante Roos met hun kinderen van Blimbing naar Malang, op Rampalbunul, waar ze hun intrek namen in het huis van Roos’ moeder.

Aan het grote exercitieterrein dat Rampal heette, stonden aan twee zijden Europese huizen. De ene zijde, die aan kampung Rampalbunul grensde, deed gemoedelijk aan. De huizen stonden er verder uitéén, de erven waren ook breder en dieper, ertussendoor liepen gangen of smalle weggetjes die zich na korte tijd naar rechts of links ombogen, verder naar achteren toe: het hart van kampung Rampal. Aan die weggetjes stonden keurige stenen of halfstenen huisjes gerijd met schoongeveegde, goed onderhouden erfjes. Miran en Roos woonden in één van die huisjes. Schuins achter hun woonden haar oudere zuster Sih en Basiran met hun kinderen. Hun erven liepen in elkaar.

Toen Miran er pas kwam, bleek Sih er alleen te wonen met de kinderen; Basiran was nog in de bergen waar hij zich verschool. Hij durfde niet goed terug te keren, vertelde Sih. Maar na enkele maanden keerde hij toch terug, omdat Sih hem verzekerd had dat het rustig was in Malang en dat haar zwager Miran geen last van de blanda’s had, ofschoon hij ze toch bevochten had toen hij dienst deed in het Republikeinse leger.

Op een morgen tegen elven droeg Miran zijn jongste op de arm en wiegde het kind in slaap. Hij probeerde het tenminste. Het was de hele morgen al lastig en huilerig geweest (alsof het kind het voorvoelde, zei Miran later). Miran liep het paadje naast het huis op en neer met de huilende baby, toen Basiran het pad kwam oplopen op weg naar zijn huis. Hij maakte een praatje met Miran, en probeerde het kind te sussen door ertegen te praten en er gekke gezichten tegen te trekken. Toen dat niet hielp, vond hij het welletjes en liep verder het paadje af, zeggende dat hij het zo warm had en een bad ging nemen. Miran antwoordde met een grapje en ging voort met de baby te wiegen.

Juist toen deze leek te zullen inslapen, hoorde Miran op de weg buiten het plotselinge afremmen van motoren en het geknars van wielen, even later gevolgd door het doffe, regelmatige geluid van laarzen op de verharde weg. Miran zag een gewapende troep blanda-militairen in hun straatje komen. Telkens maakten een paar mannen zich los uit hun groep, liepen de erven op en drongen de huizen binnen. Enkelen kwamen ook naar zijn erf. Miran liep ze tegemoet en vroeg in het Nederlands wat de heren wensten. Zichtbaar verrast antwoordde de commandant van de troep dat zij een persoon zochten die Ran heette en hier zou wonen. Even flitste het door Miran heen: ze weten het! Ik ben erbij!

Zich vermannend maakte hij zich bekend als Djemiran, vóór de oorlog sergeant eerste klas bij de luchtdoelartillerie, stamboeknummer 27954, en hij stond daarbij stram voor zover dat mogelijk was met een baby op de arm. De commandant schudde het hoofd en zei dat de naam voluit moest zijn: Ba-si-ran.

Mirans gezicht verstrakte toen hij aan zijn zwager dacht; tegelijkertijd voelde hij intuïtief dat deze niet veel goeds boven het hoofd hing. Daarom antwoordde hij omstandig dat hij, Dje-mi-ran er woonde met vrouw, kinderen en schoonmoeder. Maar terwijl Miran met de commandant sprak, waren de anderen doorgelopen, recht op het huis aan van Sih en Basiran.

‘Als u wilt kunt u inzage krijgen van de militaire bescheiden in mijn bezit,’ bood Miran aan, verlangend de man zo lang mogelijk op te houden om zijn zwager de kans te bieden tot vluchten. Vergeefs, want de commandant werd door zijn manschappen weggeroepen achter Mirans huis. Miran vertelde later: ‘Ik voelde me zo stijf als een plank en kon geen stap meer doen toen de man zich van mij afwendde.’ Miran hoorde Sih iets roepen, iets onverstaanbaars. Het klonk dringend, pleitend, wanhopig en toen schreeuwde ze lang en hysterisch. Een schreeuw die verloren ging in het oorverdovend gedaver van een korte vuurstoot uit een stengun. Ze hadden Basiran te pakken gekregen. In zijn blootje in de badkamer, waar hij dacht zich te kunnen verbergen toen hij merkte niet meer te kunnen vluchten.

Hij lag als een levensgroot vraagteken op de vloer van de badkamer, de vingers van zijn rechterhand nog gekromd in de plooien van zijn baddoek.

Later, nadat het lijk was weggehaald, wierp Miran emmers water over de vloer en tegen de wand van de badkamer om alle sporen te verwijderen. Verbijsterd, grenzeloos verbitterd ook. Hij had het niet voor mogelijk gehouden dat blanda’s zonder vorm van proces iemand zouden executeren.

Hij had het niet voor mogelijk gehouden dat blanda’s zonder vorm van proces iemand zouden executeren.

Overpeinzingen in de Javaanse herfst van mijn leven (1-3)

Rudy Hartung

Rudy Hartung (Semarang, 1940) woont weer op Java, bij een gezin in Purworejo. Hij schrijft over zijn leven daar. Het zijn mooie mijmeringen, over toen en nu, en hoe dat samengaat.

 Hanif

Het is ‘s middags 3 uur

Kom Hanif ben je klaar?

‘Even opa… mam waar zijn mijn boeken?’

Hanif zit in 6e klas lagere school

En vertrouwt altijd op de hulp van Warni

Zijn lieve moeder.

Hanif aan het woord en vraagt zoveel…

We lopen door het bamboe-bos,  achter ons huis. Boven ons, bundelen donkere regenwolken zich samen.  Tijdens zo’n wandeling komt Hanif altijd met zijn verhalen en zijn vragen  aanzetten over wat hem interesseert: Hanif vertelt en Hanif vraagt. Hij heeft nu  behoorlijk veel belangstelling over de wereld geschiedenis. Zoals over de wereldoorlogen van vorige eeuw.  Dank zij smartphone en internet heeft hij YouTube en instagram ontdekt. En leest via deze media over de Nazi’s,  Hitler en  Stalin en over Amerikaanse en Duitse generaals. Of over U-duikboten van de Nazi’s.  Was verrast toen hij zulke kwesties aansnijdt.  ‘Opa wat zijn ‘concentration camps?’ vraagt hij. Dáár kan ik op antwoorden en iets uitleggen. Maar over tanks en  Amerikaanse vliegdekschepen, duikboten en gevechtsvliegtuigen, kan hij mij veel vertellen. Zoals over het snelle Duitse slagschip Bismarck dat door de Engelsen achtervolgd werd en dat het haar ondergang was geworden.  Ik wist het niet!

Hij komt met vragen zoals over D-Day, en hoe Duitsland uiteindelijk door Amerika werd verslagen. Ook  zulke vragen kan ik wel beantwoorden. En dat dankzij hulp van Engeland, Canada en Rusland het bezette Europa kon worden bevrijd.   Of over de aanval op Pearl Harbour door Japan. Daarover heeft Hanif heel veel op youtube gezien. Het  was de reden dat de oorlog tegen Japan uitbrak leg ik uit.  De pacific oorlog van Amerika tegen Japan.  En waarbij het voormalig Nederlands Indie erbij betrokken werd. En opa de atoombom van Amerika?  Ook daarover kan ik wat uitleggen. Dat had als doel om Japan tot overgave te dwingen. De eerste werd op Hiroshima geworpen. Maar toen Japan zich nog niet wou overgeven, had Amerika een paar dagen later de tweede atoombom op Nagasaki   geworpen. En dat toen pas Japan zich aan  Amerika overgaf.  Ik vertel ook aan Hanif  dat Japan en Amerika na de oorlog goede vrienden van elkaar zijn geworden. En dat Amerika Japan heeft geholpen met de wederopbouw van het land.

Tot mijn verrassing heeft Hanif mij een serie  liedjes en filmpjes laten  zien en horen op ‘marsdreun’ uit de Nazi-periode ook via youtube. Ikzelf  had die liedjes en filmpjes  nog nooit eerder gehoord en gezien. En tot mijn verrassing hoorde ik plotseling het bekende clublied  “Hand in hand kameraden” van Fijenoord. Maar dan in het Duits, want het was één van die Duitse propaganda Nazi marsliedjes. Hanif heeft in zijn jonge leven (nu 13 jaar), via  YouTube en internet al zoveel gezien. Het is vast veel meer dan ik in mijn hele leven Ik leer er ook van.  Zijn ouders Par en Warni, zijn twee  heel lieve mensen maar weten over dat soort van kwesties vrijwel niets.

Hanif heeft nog een heel leven voor zich. In een Indonesië, een land met nog zoveel aan cultuur en tradities, niet alleen van Java maar ook  van al dieandere eilanden die bij dit land horen.

 

De lagere school van Loano gebouwd door Nederland

We komen op het schoolpleintje aan. Dag opa, een handkus en Hanif loopt de klas in. Ik blijf buiten wachten en ga op de stoep zitten.  Aan de schoolmuur hangt een bordje. Met tekst: Deze school is op 24 november 1910 geopend. De tekst geschreven in het Indonesisch, maar tot kort geleden hing daar het bordje waarop de Nederlandse tekst.

Overpeinzingen in de Javaanse herfst van mijn leven (4-5)

rudy hartung

 

Nederland heeft veel goeds achtergelaten

Veel Indonesiërs heb ik horen zeggen, dat Nederland erg veel goeds in hun land heeft achtergelaten. Zoals alle dienstwoningen. Het zijn scholen, ziekenhuizen, kantoorgebouwen, postkantoren en stations of gevangenissen. Maar ja, niet alles kan worden onderhouden. Want er zijn prioriteiten en er is een budget over besteding van het geld. De Nederlandse spoorrails en veel sterke rivierbruggen verkeren nog in goede staat. Vaak hoor ik een Indonesiër zeggen, met verholen kritiek op hun eigen kwaliteit van bouwen, dat alles wat Nederland heeft gebouwd werkelijk geweldig is en veel beter. Hier in Purworejo hebben we de prachtige woning van de regent gebouwd in Javaanse stijl met een pendopo. Ook het museum van Purworejo is uit de Nederlands Indie periode. Ook het schoolgebouw van de SMA (HAVO) dat vroeger de kweekschool was van Purworejo. Dat ik nu als Indische Nederlander hier weer op Java kan wonen met zoveel vele sympathieke Javanen om mij heen beschouw ik als een mooi gebaar van Indonesië.

Ik wacht op Hanif

Een zware regenbui barst los. Ik blijf onder mijn paraplu zitten.
Het schoolplein voor mij zie ik in een grote waterplas veranderen. Het is een meer geworden.
Het water stroomt langs mijn voeten. Ik blijf het wegstromende water nog even volgen.

Wat als Indonesië geen kolonie van Nederland zou zijn geweest?

Hoe zou dit Indonesië er hebben uitgezien? Als het land nooit een Nederlandse kolonie zou zijn geweest? Mijn antwoord op zo’n vraag zal zijn, dat ik als Indische Nederlander nooit zou zijn geboren. Ik zou geen 2 Javaanse overgrootmoeders hebben gehad. Ik zou Hanif nooit hebben ontmoet. En ik zou nu ook niet op Hanif zitten te wachten. En hij zou nooit aan mij vragen kunnen stellen: Opa waarom dit ? En waarom dat? Naar alle waarschijnlijkheid, zou dit gezinnetje op een veel lagere levenspeil zitten dan nu. Ik word er verdrietig van. Die vraag gaat de prullenmand in. Dus terug naar de realiteit. Elk verleden of geschiedenis van elk land is een vaststaand feit. Het kan niet worden uitgepoetst.

Hoe denkt Indonesië nu over Nederland?

Voor de televisie juicht de Indonesiër mee, als Nederland een WK wint. En er zullen ook weer oranje voetbalshirts met een rood wit blauw vlaggetje, worden gekocht als Nederland, hopelijk weer zou meedoen aan de WK voetbal. Cruiijf, van Persie en nog veel andere bekende Nederlandse voetballers, zijn hier nog heel bekende helden. Dus kom op Nederland waar blijven jullie met het voetballen ? Indonesië wacht op het Oranje elftal !

Terug naar Midden Java (Eind 1992)
Ik ben van 31 juli 1940 en ben in Semarang geboren (Midden Java). Toen ik eenmaal het besluit nam naar mijn geboorteland terug te keren, was het vanzelfsprekend om mij ergens op Midden Java te vestigen. Gewoon door mijn gevoel. Of misschien? Te zijn beïnvloed door een stille kracht ?
Ik hoefde niet naar Bali waar de meeste Nederlanders zitten. Bali is een prachtig eiland, maar ik zou daar niet willen wonen. Ik wou gewoon terug naar mijn roots hier op Java. De Indonesiër en zeker de Javaan begrijpt dat heel goed. Hier ik voel mij thuis.

Maar ik blijf Nederland met haar bevolking en haar cultuur ook prachtig vinden. Par, die met mij al enkele keren naar Nederland is mee gegaan, zeurt vaak: Oom wanneer gaan wij weer naar Belanda? Dus ook voor Par scoort Nederland heel hoog!

Een Indische sleutelroman over wie eigenlijk…?

Indische sleutelroman “Van mij zelf kan ik alleen getuigen, dat ik deze familie nauwelijks bij naam heb gekend,” zei de Indische romanschrijfster Melati van Java. Dat was strategisch gezegd. Iedereen die uit Indië kwam, kende de familie Dezentjé dus Melati van Java ook.

Maar de beschulding luidde: dat de tweedelige roman Hermelijn (1885) gebaseerd was op ware gebeurtenissen binnen de familie Dezentjé.  Klik hier en lees de roman zelf.

Natuurlijk ontkende de schrijfster.

Hermelijn is een liefdesverhaal over een Hollandse vrouw en een Indische vrouw

Inderdaad, dat kom je niet vaak tegen in de letteren. En in de roman is het ook alleen voor degenen zichtbaar die het leren zien. Bij Melati van Java zag ik keer op keer in haar romans liefdevolle vriendschappen tussen vrouwen ontstaan. De eerste keer dacht ik: mooi. De tweede keer dacht ik: zo. De derde keer wist ik: dit is een patroon, en een patroon heeft betekenis. Daar kwam bij, dat ik wist dat de schrijfster zelf een levensgezellin had. Ik schreef een biografie over haar, de eerste Indische bestseller-auteur van Nederland.

Terug naar Hermelijn. De roman is vernoemd naar de Hollandse vrouw, omdat ze zo blank/wit is als een Hermelijnvlinder. Ze gaat naar Indië om daar te trouwen met Conrad de Meyran. Aan boord leest ze hartstochtelijke liefdesbrieven van Conrad. Maar… die zijn geschreven door Corona. Na het huwelijk vertelt Conrad dit aan haar en dat gaat zo.

“ik vertrouwde zoo op de liefde, die uit je brieven sprak”

Melati van Java

‘Ik heb je niet ten huwelijk gevraagd!’
‘Wie deed het dan?’
‘Cor, wie anders, Cor doet alles en papa ziet haar naar de oogen. Zij heeft op een goeden dag gezegd, Conrad moet trouwen, ik weet een goede vrouw voor hem, mijn nicht!’
‘En heb jij toen dadelijk toegestemd?’
‘Volstrekt niet, ik wilde nog niet trouwen en al zou ik het willen, dan nog bedankte ik er voor een meisje te nemen, dat Cor voor mij had uitgezocht, dat, dat… maar ze hebben mij gedwongen.’
En zijn hoofd in de handen verbergend, barstte hij in een luid snikken los.
‘We mogen hier niets zijn dan poppen, eerst hebben ze mij belet officier te worden en nu… ben ik zoo ongelukkig,’ jammerde hij.
‘Meen je dat ik het niet ben?’ vroeg Hermelijn op bijna onhoorbaren toon; zij huiverde en sloot de oogen; het was of zij zich op een helling bevond, die recht naar een afgrond voerde en of er niets meer te doen was dan zich te laten afglijden in den stikduisteren, eeuwigen nacht.
‘Ik kan het niet helpen!’ mompelde hij.
‘Maar waarom je laten dwingen, Conrad, waarom mij bedrogen, ik vertrouwde zoo op de liefde, die uit je brieven sprak.’
‘Welke brieven?’
‘De jouwe.’
‘Ik schreef geen brieven aan je.’
’t Was of het nog donkerder om haar heen werd; zij bracht de hand aan de ooren en aan de oogen, als wilde zij de vreeselijke verwoesting van haar jeugdig leven niet hooren of zien.
‘Maar wie schreef ze dan?’ vroeg zij bevend.
‘Weet ik het? Zij zelf misschien.’
‘Corona! O God, ’t is ongehoord, maar dan zijn we niet getrouwd, Conrad, we kunnen nog vrij worden.’
‘Neen, ik heb het stuk immers geteekend, we zijn vast geketend voor altijd.’
‘O, dat het kort moge wezen! Schande, schande, eeuwige schande… Waarom juist mij?’
‘Je bent een nicht van Corona!’

Familie

Ja, en zo gaat dat verder. Het slot is ontluisterend. Wat heeft dat met de familie Dezentjé te maken? Precies. Dat weet ik niet. Misschien was er een romance van het type Hermelijn-Corona. Misschien was er een man zoals Conrad.

Eigenlijk denk ik dat deze tweedelige roman ook veel elementen bevat van de familie Kloppenburg, waarvan de bekendste de kruidengeneeskundige mevrouw J. Kloppenburg-Versteegh is. De familie bezat in de rijke tijd veel koffie-ondernemingen op Midden-Java, net zoals de familie De Meyran in de roman.  En eh… Melati’s zuster was de beste vriendin van mevrouw Kloppenburg. Tel daarbij op dat Melati ook een keer een spottend toneelstukje schreef over een Indische kruidengeneeskundige.

O die oude Indische romans, er zit zo heel veel meer in dan we bij de eerste lezing kunnen vermoeden.

Verder lezen:

Hermelijn

Biografie van Melati van Java 

 

Go Oen Gwan van Toko Semarang,

Gisteren was ik op de uitvaart van meneer Go. Een zaal vol mensen die van hem hielden, elk met een eigen waarom, van familieleden, vrijmetselaars, kennissen en vrienden. Er werd mooi en warm gesproken, zodat ik van de weeromstuit naar zijn aanwezigheid verlangde.  Hieronder het artikel dat ik jaren geleden schreef voor Den Haag Centraal. De foto is een screenshot van de website van Toko Semarang.

Go Oen Gwan:
‘Chinezen zijn anders, wij aanvaarden wat er is’

Meneer Go (1929) is eigenlijk een beetje beroemd. “Ja, ja,” lacht hij, want hij wil er niet over praten en toch weer weI. Dat er een documentaire over hem werd gemaakt, twee jaar geleden, zegt hij. Hoe heette die? Ayam Kodok. “Kort maar hoor”, benadrukt hij het bestaan ervan. Zo is hij. Tegelijkertijd iets niet en iets wel zeggen. In zulke woordgrapjes schuilt zijn overlevingskunst. Hij weet nog dat zijn grootvader in Indië kapitein van de Chinezen was, vroeger, in de rijke tijd. Meneer Go kijkt naar zijn rij klanten.

De toko is alleen de laatste dagen van de week geopend. Op die middagen zijn “flexibele sluitingstijden” zoals het bordje op de deur zegt. Dicht betekent soms open, vooral wanneer er klanten op het raam tikken. Vaste klanten meestal, die durven dat. Anderen gaan keurig op winkeltijd naar de langgerekte toko, waar boven de vitrine met de snacks, de koekjes en de maaltijden twee grote portretten hangen. “Mijn ouders”, zegt meneer Go trots, de oprichters van Toko Semarang in de jaren 50. Zijn moeder Han Kim Nio en zijn vader Go Ing Liang. Poëzie voor Nederlandse oren.

In 2007 interviewde ik meneer Go in mijn talkshow De Eerste Generatie Show op de Tong Tong Fair. Voor een volle zaal vertelde hij over zijn leven, zijn ouders, over China en over Indië. Ach, had ik dat maar gefilmd. Maar nu is het te laat.

Meneer Go resideert bij de kassa, waarvandaan hij zijn kleine koninkrijk overziet. Een gemakkelijke kassastoel is wel nodig. Vijf supermarktmandjes ernaast. Plastic tassen op een haak, twee overjarige telefoons die het nog altijd doen. Met elke klant die afrekent, heeft meneer Go een speciale verstandhouding.
“Nog onder de twintig euro. Het is binnen uw budget, keurig, keurig”. “Koopt u liever drie potten sambal. Dat is voordeliger. Eén kopen is ongunstig voor u en voor mij want het is duurder en voor mij meer werk, ziet u”. “Och, 55 euro, dat is duur!” Uit medelijden dat de klant zoveel moet betalen, geeft meneer Go een koekje aan de klant. “Moet u echt zoveel kopen? U krijgt nog een snoepje, wacht even”.

 “Moet u echt zoveel kopen? U krijgt nog een snoepje, wacht even.”

Alles wat een mens kan willen kopen in een toko, heeft meneer Go. Op de planken, in de vitrines, in de vrieskisten of ergens anders waar een klantenoog nog niet gekeken heeft.

Wanneer er geen klanten zijn, denkt meneer Go een enkele keer aan vroeger. Zijn
grootvader die in Pasoeroean rijkdom vergaarde, de suikercrisis, de familie die de rijen sloot, de oorlog, daarna was de rijkdom weg. Hoe moeilijk Chinezen in Indië het hadden. Want meneer Go zegt, als een Chinees een dubbeltje verdient, dan spaart hij, maar als een Indonesiër dat dubbeltje verdient, geeft hij twaalf cent uit en wordt jaloers. Chinezen zijn anders.

Toen zijn ouders zeiden dat zijn hulp nodig was in het restaurant dat toen
bij de toko hoorden, nam hij onbetaald verlof van zijn baan en kwam. Zo is hij opgevoed. Uiteindelijk nam hij ontslag en ging bij zijn ouders werken. Later werd hij, alsof het vanzelfsprekend was, tokohouder te Den Haag. Eén keer is hij teruggegaan naar zijn geboorteland, maar na al die jaren in Nederland was Indië te warm voor hem.

Boos over de oorlog en alles dat verloren is gegaan? “Nee, nee, nooit, wij aanvaarden wat er is.” Echt nooit? Ingehouden: “Eén keer.”

Boos over de oorlog en alles dat verloren is gegaan? “Nee, nee, nooit, wij aanvaarden wat er is.” Echt  nooit? Ingehouden: “Eén keer.”

Indië is een gesloten boek voor meneer Go, maar China niet. Hij was 70 jaar toen hij voor het eerst naar China reisde. “Alles vond ik prachtig!” Momenteel neemt hij lessen in de Chinese taal en bestudeert hij via een ingewikkeld softwarepakket de karakters op zijn laptop. “Ik leer mijn nichtje in de winkel Chinees spreken. Elke dag leer je wat, toch? Het is jammer dat weinig mensen weten dat er in Den Haag echt goed Chinese les wordt gegeven. In het Mandarijn. Wie weet dat? Wie neemt de moeite het te leren?” Dat zouden er meer moeten doen, bedoelt hij. Want China is onstuitbaar in opkomst.
Praten over wat er mis is daar en hoe dat combineert met de Olympische Spelen, maakt meneer Go even scherp.
“Je moet geduld hebben. China heeft tijd nodig om een democratie te worden. Er is al veel bereikt, heel veel. Weet je wat het is, het buitenland oordeelt graag over China. Want China is vooruitgegaan. Nu is het een geleide economie. Met succes, groot succes, en andere landen zijn jaloers. De mensen gunnen het China niet. Ze zeggen te graag: ‘dit is misdadig’. Elk land doet er lang over om een democratie te worden, ik vraag aIleen, geef China de tijd.”

Veel tijd om te denken is er niet in een toko. De klanten komen voortdurend hem vragen over medicijnen of recepten. “Wie weet nog wat wat is?” vraagt meneer Go. Hij, dus.
Uit heel Den Haag komen ze naar hem en al die tijd in de stad wonen en werken betekent veeI Haagse herinneringen: “Ik was één van de eersten die op de Pasar Malam Besar in de Houtrusthallen erbij was. We hadden toen van Philips magnetrons gekregen als experimeriment. Iedereen kwam kijken. Nu heeft iedereen een magnetron”.

“Wie weet nog wat wat is?” vraagt meneer Go.

Meneer Go is intussen een beetje Hagenaar geworden, zegt hij. “Ik zou nergens anders kunnen wonen. In Amsterdam zeker niet. Door de winkel voel ik mij hier thuis, alle Indo-Chinezen kwamen vroeger hier en tegenwoordig komen
hun kinderen ook. Het is een vast punt voor ze. Ik kom niet zoveel in de stad, de stad komt hier. Je wordt een central punt voor de mensen. Je spreekt hun taal, je begrijpt ze”.

Tussen al die klanten heeft zich nog geen opvolger voor de toko gemeld. De twee
kinderen van meneer Go willen niet. Misschien zijn nichtje, hoopt hij, zij bakt zulke lekkere koekjes. Misschien. Voorlopig werkt hij door, want: “Ik heb geen pensioenregeling, weet u wel hoe duur zoiets is? Dat gaat niet, daarvoor verdien ik niet genoeg, ik ben geen handelsman. O, dan was ik allang rijk geweest!”

Zulke rijkdom zoekt hij niet, alleen innerlijke rijkdom. Meneer Go is lid van de Vrijmetselarij: “Als een van de weinige Chinezen. Dat komt ook door Indië: je was daar altijd anders…”
Bij de Haagse loge Sint Jan voelt hij zich thuis: “Daar hebben ze de Indische mentaliteit”. Hij vertelt er soms over China. Ze luisteren. De toekomst ligt dáár, zoals het verleden, voor meneer Go tenminste, in Indië ligt. Dat is voorbij.

Nog een foto uit de talkshow.

Alles is anders geworden, maar Toko Semarang bestaat gelukkig nog, als een wonderlijke winkel met duizenden artikelen en achter de kassa een man die vertelt over Indië, over China en over Den Haag. Hij weet veel, meneer Go, ook wat berusting is: “Wij zijn de oude garde. De anderen zijn dood, al jaren dood. Als wij uitsterven is veel er niet meer. Wat doe je eraan, niets”.

Dan gaat meneer Go even naar achteren. Prompt weten de klanten in de winkel de weg niet meer en kijkt het nichtje achter de vitrine ongerust om zich heen: “Waar is oom?” “Ja, ja,” zegt mijnheer Go met glimogen, als hij terugkomt en iedereen, nichtje en klanten, opgelucht zijn, “ik ben een eenvoudige winkelier.”

 

Alles is anders geworden, maar Toko Semarang bestaat gelukkig nog, als een wonderlijke winkel met duizenden artikelen en achter de kassa een man die vertelt over Indië, over China en over Den Haag.

Go Oen Gwan 1929-2018

Maar waar was Paatje Phefferkorn? (filmpje)

Paatje Phefferkorn

Op de afgelopen Tong Tong Fair misten veel mensen Paatje Phefferkorn. Ik ook. Elke keer ging ik even bij de Rotonde kijken, want waar mensen dansen, daar is Paatje te vinden. Maar dit jaar niet. Bij de infobalie hoorde ik dat Paatje in Patria zit, een van de woonzorghuizen van Nusantara. Dus ik naar Patria.

Indruk

Meteen toen ik binnenkwam, voelde ik me senang. De sfeer was goed, warm en gezellig. Klein minpuntje: de toko was dicht en ik winkel zo graag. Maar ik kwam voor Paatje. Hij woont op de negende etage, vast met uitstekend uitzicht.

Ik wist niet goed wat ik moest verwachten. Paatje is 96 jaar. Hij ziet nogal slecht, hij is tamelijk doof en hij zit nu in een rolstoel. En in een woonzorgcentrum kom je niet zomaar.

Druk

In een vertrek even verderop van zijn kamer zat Paatje achter een tafel. Ik vroeg hem waarom hij niet op de Tong Tong Fair was geweest. Dat kwam door lichamelijke mankementen: “Ik zat met mijn ogen, weet je.” En ook door drukte: “Beneden was ook een passar. Het was druk hier, gezellig druk.”  Misschien had het ook iets te maken met de tijd die achter hem ligt. Thuis wonen ging niet meer, dus moest hij weg uit zijn woning in Zeist, waar ik hem een paar keer eerder had bezocht. Paatje: “Ik ben hier terecht gekomen, hoe weet ik zelf ook niet helemaal. Maar ik had een ongeluk gehad.” Er waren voortekens: “Dus dat was al een soort waarschuwing.”  En dan vertelt hij dat de moeilijke ervaringen uit de oorlogtijd sterker terug zijn gekomen: “Ik heb er nu nog de naweeën van.”

Mentaal sterk

De lichamelijke mankementen waren dan wat toegenomen, maar hij was nog altijd de man die hij was. Mentaal sterk. Hij traint “zowat elke dag”, vertelde hij. Ja, ondanks die rolstoel. Dat tekent hem als sportman: doen wat je wèl kunt, het gaat niet alleen om de bewegingen van het lichaam. “Innerlijke kracht,” legt hij uit.

Zoals altijd zit Paatje vol verhalen over Indië. Hij is bezield van een plichtsgevoel die door te geven, te vertellen aan de jongeren die hem komen bezoeken. Wanneer je 96 jaar bent, zijn bijna alle anderen die jongeren.  “Ik krijg veel bezoek van mensen die meer willen weten.”

Fijnste moment: aan het einde van het filmpje zegt Paatje toe dat hij volgend jaar naar de Tong Tong Fair komt. Hoera!

Drie vragen over het oude Indië: denkt u mee?

Eline Vis is 72 jaar en zij schrijft haar familiegeschiedenis op. Dat is een onderneming met aangename verrassingen. Maar ze heeft nog drie vragen waarop ze geen antwoord kan vinden. Wie wel?

Het begin van de geschiedenis ligt in 1884. Eline: “Mijn overgrootouders Cornelis Vis en Cornelia Maria Hoogenbosch-Vis vertrokken uit Amsterdam naar Indië. Ik vermoed dat het in oktober was, want in die maand zijn ze uitgeschreven uit het Amsterdamse archief. Er staat bij: ambtshalve. Dus vanwege zijn werk, hij was machinist.” In november van dat jaar bevalt mijn grootmoeder van haar derde kind. Ze was dus hoogzwanger aan boord, en ze wist alleen van Indië wat haar man had verteld.”

Hier is de eerste vraag:

Hoe heette het schip van de Stoomvaartmaatschappij Nederland waarop Cornelis Vis en Cornelia Maria Hoogenbosch-Vis eind 1884 vertrokken?

In het Nationaal Archief liggen de passagierslijsten maar 1884 ontbreekt nou net. Zal je altijd zien. In Delpher met de oude Indische kranten is evenmin iets gevonden.  Misschien ging Cornelis wel eerder of later vanwege zijn werk. Kan. Maar ja: waarom. En je laat je hoogzwangere vrouw toch niet alleen gaan. Of reisde er iemand mee.
Eline heeft een bijzonder weetje over Cornelis de machinist: “Hij voer in 1881 op de Koning der Nederlanden toen het schip verging.” Opa overleefde.

Hoe het gaat, gaat het, maar Cornelis en Cornelia komen aan. Ze vestigen zich in Kediri, waar dus kind #3 geboren is. Eline, hoorbaar tevreden: “Kortgeleden heb ik het geboortebewijs gevonden.” Ja, dat krijg je met familiegeschiedenissen. Je vindt van alles en op de een of andere manier gaat het veel meer leven. “Ik ben van alle familieleden gaan houden, omdat ik ze beter begrijp. In het begin wilde ik niet over bepaalde dingen schrijven omdat ik me erover schaamde, maar ik heb het toch opgenomen. Je kunt het ook op een andere manier weergeven.”

Stap vooruit in de tijd. Eline: “Mijn overgrootvader woonde achter het station van Malang, in een huis nummer 4. Ze hadden een fabriek, een stoomwerkplaats Semeroe. Met het vertrek van de Japanners is een deel van de fabriek en het woonhuis afgebrand, ergens tussen augustus 1945 en januari 1946. Maar door wie? In een boek las ik iets over Indonesiërs die de ‘Roden’ genoemd werden, omdat ze een rode lap om hun hoofd hadden gebonden. Verder kom ik niet.”

Komt vraag twee:

Wie hebben waarschijnlijk de fabriek Semeroe en de huizen in 45/46 in brand gestoken? Waar is meer informatie hierover? De  fabriek was  achter het station van Malang.

Zo gaat het, een mens wil van alles weten. Eline heeft structuur: elke dag schrijft ze een uur en ze leest een uur. “Ik lees oude Moessons en ik herken veel in de verhalen. Er komen flarden herinnering terug.” En ze is cursist van de Indische Schrijfschool, dat helpt ook.

Er is nog een derde vraag, eentje waarvan je denkt: inderdaad, hoe zat dat. “Een van de zonen van mijn overgrootvader is meer dood dan levend van de Birma Spoorweg terug naar Java gegaan. Ik kan nergens iets vinden hoe dat ging. Zijn ze netjes vervoerd? Heeft Nederland dat gedaan? Moest het op eigen gelegenheid?

Vraag drie is dus:

Hoe kwamen de ex-gevangenen van de Birma Spoorweg naar Java?

Als u iets weet, elk snippertje informatie is van harte welkom! U kunt het hieronder neertikken, bij de reacties.

Fabriek Semeroe

Een avondje over de koloniale tijd en over Van Heutsz

koloniale tijd

Hier zit ik aan de discussietafel. De Balie in Amsterdam had een avond georganiseerd over het omgaan met koloniale monumenten, en dan in het bijzonder met het Van Heutsz monument in Amsterdam. Als zijn biografe gaf ik een inleidende lezing over Van Heutsz en zijn tijd.

Spreken over de koloniale tijd. Oei.

De opzet en film van de gehele avond vindt u ook op de website van Van Heutsz: klik en kijk

Oordeel

Aan het einde van de avond vroeg kunstenaar Hans van Houwelingen aan de zaal wie er een schandpaal voor Van Heutsz wilde. Meer dan de helft stak de hand op. Wat wisten ze van die man, van die tijd, van Indië? Dus ik zei: “Die vraag stel ik u nog een keer als mijn boek uit is.”

Dat was natuurlijk veel te optimistisch van mij. Die avond merkte ik hoe gemakkelijk mensen een oordeel hebben en houden over de koloniale tijd. Ik ben ook een paar keer flink aangevallen. Dat kwam vast ook, omdat ik zei:

  • Het lijkt een nieuw taboe te worden om iets goeds te zeggen over de koloniale tijd .
  • We moeten niet blijven hangen in schuldgevoel of reageren met agressie, maar wikken en wegen voor een oordeel.
  • We hoeven niet Van Heutsz te vereren als held, maar we hoeven hem ook niet te vertrappen als schurk. Het is alletwee te eenzijdig, te gemakkelijk. Nadenken, zoeken naar waarheid, het een af wegen tegen het ander, dat is moeilijker. Maar wèl eerlijker tegenover het verleden en tegenover Van Heutsz.

Nuance is nooit leuk.

Taboe

Wat me steeds meer dwars begint te zitten is de groeiende weerstand tegen alles uit de koloniale tijd. Het begint een taboe te worden iets goeds aan te wijzen. Alles staat in een verdacht licht. Een brug die gebouwd is voor de bevolking? Fout. KNIL-militairen die vochten en sneuvelden? Aan de debattafel werden ze “moordenaars” genoemd. Dat schokte me.

Ik ontmoet die weerstand steeds vaker. En dan denk ik aan Lin Scholte en haar mooie boek Anak kompenie, aan toko’s, aan zwembaden, aan meisjesjurken, aan Dicky de Hoog, aan Tjalie, aan zoveel mensen en aan zoveel uit Indië waar ik elke dag over lees en over nadenk en over schrijf en spreek omdat ik er zo heel veel voor voel.

Dat het principe van kolonialisme op z’n minst absurd is, snap ik. Je gaat geen ander land bezetten. Maar de koloniale tijd is een verhaal met schaduw en licht. En dat licht mag er óók zijn.

Ik ben benieuwd wat uw ervaringen zijn. Spreekt u gemakkelijk over de koloniale tijd, of komt u vooroordelen tegen?

 

Mijn inleidende lezing op die avond:

Marc Tierolf en de kwestie van het marineren

Foto: Serge Ligtenberg

U kent Marc Tierolf toch? Ja, van Oma Miet, de ketjap en Tjemaralaan14. Straks is hij nog beroemder. Marc deed mee aan een kookprogramma van 24Kitchen. Op teevee! Een interview.

– Wat is 24kitchen?

Een kookzender, een reguliere commerciele zender. Anderhalve maand  geleden hoorde ik dat ze Indische hobbykoks zochten voor een programma.
Ik gaf me op en dacht er verder niet meer aan. Drie weken geleden belden ze me. Of ik mijn brood verdiende met koken. Ik zei: als dát zou kunnen. Toen was het in orde. Meteen die maandag moest ik auditie komen doen voor het programma Chefs’ Line.

– Nooit van gehoord. Hoe gaat dat?

Het is een battle. Een wedstrijd dus. Je kookt met vier man tegen een  restaurant. En je kookt tegen de andere hobbykoks want daaruit wil je ook als de beste komen.

– Wat win je dan?

Niets.

Nou ja, eeuwige roem.

– Dat is ook mooi. Hoe is de auditie verlopen?

Ik moest mijn signature dish maken, dat is Daging Blado. Dat maak ik precies zoals het staat in de kookschriften van Oma Miet. Ik maak er  karedok bij en Nasi koening. Ze waren verrukt van de gerechten en ik kreeg te horen dat de opnames meteen de week erna waren.

– Dat was toen natuurlijk een makkie. Plus, jij hebt de kookschriften van Oma Miet.

Nou… eh…  Dat dacht ik eerst ook. Ze stuurden me een mail welke  gerechten ik moest maken. Zo konden de koks thuis oefenen. Sateh  kambing. Ajam ritja ritja, een Menadonees kipgerecht. Soto ajam en  Pepesan ikan.  Die gerechten heb ik geoefend en voorbereid.
Mijn enige zorg was de Sateh kambing. Volgens Oma Miet en volgens iedere Indische tante die ik heb mag dat niet gemarineerd worden. En ik voelde  dat ze bij 24Kitchen toch een marinade zouden verwachten. Maar dat deed ik niet. Ik kook authentiek Indisch. Dus dan marinieer ik  geen sateh kambing.

Ik kook de Indische keuken, dat is iets anders dan de Indonesische  keuken. De mooie Indische keuken ontwikkelt zich niet, die is tot  stilstand gekomen in de jaren ’50 toen onze families hierheen kwamen.
De Indonesische keuken ontwikkelt zich wel. Maar ik kook dus Indisch. En dan ook nog eens van west-Java, dus met minder suiker.Mensen hier  denken nogal eens dat Indisch eten alleen zoet en heet is. Ze kennen de  andere smaken niet meer. Dat merk ik als ik een thuiscatering verzorg,  dan zijn ze vaak verbaasd over de smaak.

 

Het eerste gerecht dat we moesten maken was Sateh kambing. De anderen begonnen te trillen van de zenuwen, zo van o, binnen het uur moet de marinade af zijn. Ik was  ontspannen want ik had mijn ketjap sedeng bij me voor de saus. Dus. Niks aan de hand.

– Heb je gewonnen?

Wacht even.
Een van de juryleden  ging blind proeven. Het was een bijzondere jury. Chef Jacob Jan Boerma (drie Michelin sterren), Dennis Huwae en Margot Janse zijn gevestigde chefs.
En toen hoorde ik het: een sateh kambing moet gemarineerd zijn. Dat hoort, zeiden ze. Misschien in de Indonesische keuken, want de battle was tegen een Indonesisch restaurant. Maar niet in de Indische keuken van Oma Miet.

– Ik volg het niet meer. Je was toch juist uitgenodigd als Indische kok?  Hoe kun je dan beoordeeld worden als Indonesische kok?

Dat weet ik niet. Ik weet alleen dat mijn overgrootmoeder en grootmoeder en moeder het recept precies zo maakte als ik het maak. Dat ga ik niet aanpassen. Anders verloochen ik mijn familie. Een tante van 80 heeft het geproefd en zij was tevreden. Ze zei: “Dit is de Indische keuken zoals wij die kennen. Als je niet wint, ligt het niet aan jou. Wij marinieren dat niet.”

– Waren de juryleden teleurgesteld in de smaak van je gerecht?

Ik zeg alleen: ze komen binnenkort bij me eten. Alle drie.

(klein)kinderen van een KNIL-militair

Foto: KITLV

Afgelopen week gaf ik een seminar over Van Heutsz. Ik vertelde hoe hij vroeger als held werd gezien en nu als schurk. Geen van twee is waar. Een mevrouw vertelde dat ze de dochter was van een KNIL-militair. In de jaren ’60 had ze nogal wat naar haar hoofd gekregen en nu weer.

Zo gaat dat, kennelijk. De wind  waait zus, de wind waait zo. Eerlijk is het allemaal niet.

 

Zwijgen

De mevrouw zei het met emotie: hoe gekwetst haar vader als veteraan indertijd was geweest door de verhalen in de pers over overmatig geweld. En hoe zij als dochter-van ook een soort schuld leek te dragen. Een onbewezen schuld. Zo leren mensen zwijgen, dacht ik. Waarom zou je nog verhalen vertellen, opschrijven, doorgeven? Het oordeel staat al bij voorbaat vast.

 

Nazaten

Voor mij is het daarom extra interessant om te praten met nazaten van de mannen die destijds naar Indië zijn gestuurd, maar vooral de nazaten van KNIL-militairen. Die zijn er nog genoeg. Zij hoorden verhalen over vroeger, vaak doorgegeven van de ene generatie op de andere, veilig binnen de familie.

Elke familie heeft een geheugen en vaak is er één persoon de archivaris. Hij of zij heeft spullen van vroeger. Weet wie wat weet. Kent de gevoeligheden. En verzamelt spullen om die te bewaren. Dat is mooi werk.

In Nederland zit meer KNIL DNA dan de meesten denken. ’t Is net of het niet meer mag.

Spreken

Ik hoop toch dat de (klein)kinderen van een KNIL-militair hun stem gaan gebruiken. Soms zijn er postuum nog onderscheidingen aan te vragen, in het blad van het Veteraneninstituut zie ik regelmatig een berichtje daarover. Het kan goed zijn, om de ervaringen als (klein)-kind van op te schrijven. Welke herinneringen zijn er, welke reacties zijn er geweest? En vooral: hoe voelt het van binnen? Is er trots op die ene voorvader bij het KNIL, die in principe bereid was zijn leven te geven als hoogste offer?

Home – Persoonlijke schrijfcoaching – Voor veteranen – Cursus levensverhaal – Uw familiegeschiedenis

Ga naar de bovenkant