kerkhof

Aan Indische mannen en vrouwen
Aan Indische jongens en meisjes
Aan Hollanders of andere Europeanen
Aan kinderen, van deze Hollanders en Europeanen
Aan de oma’s Tjangs
Aan de Njai’s
Aan de Indische stammoeders
Aan hen allemaal…
Die op een Kerkhof
Of ergens, op een onbekend plekje
Of ergens, op een plekje in een donker bos
Of ergens, in de diepte van de zee
Van het voormalig Nederlands Indië
Van Tempo Doeloe
Een laatste rustplaats hebben gevonden

Verhaal over het graf van mijn oma Clara (1883-1945)

Mijn bronnen over het leven van oma Clara, komen van mijn beide tantes: Tante Troel en tante Martha. De twee oudere zusters van pap. Tante Martha was weduwe. Tante Troel was ongetrouwd. Zij hebben vaak over hun vroeger leven in Semarang gesproken. En over oma Clara verteld. Vooral tante Troel kon heel geestig en leuk vertellen. Mijn oudere nicht Wanda, dochter van tante Martha, had ook haar herinneringen aan oma Clara. Wanda die ongehuwd was heeft in Nederland altijd bij/met tante Martha in huis gewoond. Moes, zo noemde Wanda haar moeder altijd. Ook haar broer Kees noemde tante Martha altijd “moes”. Het klonk altijd erg lief. Tot aan mijn vertrek naar Indonesië, heb ik met mijn familie van pap, in Amersfoort, altijd een bijzonder fijne band gehad. Hieronder een foto van tante Troel. Samen met een paar collega’s op het kantoor Prauwenveer in Semarang. En een foto van tante Troel met pap.

Oma Clara met haar ouders

Tante Troel met collega’s

Tante Troel met pap

Oma Clara is op 28 september 1883, in Semarang geboren. Oma Clara was enig kind van haar Javaanse moeder en haar Duitse vader met Urban als zijn achternaam. Dankzij verhalen, verteld door tante Martha en tante Troel, heb ik over oma Clara een bepaald beeld gevormd. Het beeld van een kordate vrouw. Die actief is geweest op humanitair gebied. Die in de Boeloe vrouwengevangenis van Semarang heeft gewerkt. Met allerlei bezigheden. Vooral afgestemd op sociale activiteiten samen met de gedetineerde vrouwen. Oma Clara was ook muzikaal. Tante Troel vertelde dat zij goed kon piano spelen. Ik heb één herinnering aan oma Clara. Een herinnering toen ik zo’n jaar of vier was. Het was tijdens de Japanse bezettingsjaren. Toen wij samen, hand in hand, van de pasar naar huis terugliepen. En dat ik met een klapper spaarpot in mijn hand naar huis terugliep. Een cadeau van oma Clara. Op de pasar gekocht.

Oma Clara met haar ouders en haar drie kinderen. Met een bediende die achter tante Martha en tante Troel staat (Foto ca 1909)

Oma Clara is op Kerkhof Kobong begraven. Oma Clara was een buitenkamper. Zij overlijdt op 7 mei 1945. Oma Clara was suikerpatient. Gedurende die moeilijke jaren was er een tekort aan insuline ontstaan. Net als vele andere Indische Nederlanders uit Semarang, werd Oma Clara op het Christelijk Kerkhof Kobong begraven. Kort voor hun vertrek naar Nederland hebben tante Martha, tante Troel en ook mijn pap en mam, het graf van oma Clara voor het laatst bezocht. Het was hun allerlaatste afscheid van oma Clara. Voor mam en pap was dat afscheid met Augustus 1955.

Brieven

Plotseling aandacht voor oma Clara. Het is 1996. Ik was voor een lange vakantie naar Nederland gekomen. Pap moest in een verzorgingstehuis worden opgenomen. Er kwamen toen drie brieven van pap ter sprake. Het waren brieven van jaar 1976. Brieven die pap steeds had bewaard. Zus Carla laat mij de brieven lezen. Het gaat over de begraafplaats Kobong. Over het graf van oma Clara. Vroeger had ik nauwelijks iets over deze begraafplaats Kobong gehoord. Maar wist wel dat oma Clara op Kobong was begraven. Alleen, ik had mij erover nooit druk gemaakt. Maar door deze brieven had ik plotseling mijn volle aandacht voor oma Clara. Mijn andere oma Anna, van mam’s kant, is naar Nederland gekomen. Oma Anna ligt in Apeldoorn begraven. Op een Katholieke begraafplaats. De begraafplaats waar nu ook mijn mam en pap hun laatste rustplaats hebben gevonden.

Brieven over het graf van oma Clara. Het is 1976 toen Pap aan het Ministerie Buitenlandse Zaken een brief schreef. Hij schreef dat hij zich veel zorgen maakte over het graf van oma Clara in Semarang. Op het Kerkhof Kobong. Het was ook namens zijn beide zusters, tante Martha en tante Troel. Pap vroeg om informatie over de toestand van het Christelijk Kerkhof Kobong in Semarang. Het was naar aanleiding van een artikel in de Telegraaf over dit Kerkhof Kobong. En dat de begraafplaats Kobong zou worden ontruimd. Het Ministerie van BUZA reageert met een brief. En bevestigt dat er plannen zijn voor het overbrengen van de stoffelijke resten van deze begraafplaats Kobong. En dat nabestaanden tot maart 1977, in de gelegenheid worden gesteld, om actie te ondernemen. Verder in die brief, informatie over de procedure hoe te handelen voor nabestaanden. En over de onkosten voor nabestaanden, om de stoffelijke resten van het graf naar een nieuwe begraafplaats over te brengen.

De vervolgbrief

Maar kort daarop kwam een 2e vervolgbrief van Ministerie van BUZA. Met een héél ander verhaal.
Met een heel geruststellend bericht! Dat het graf van oma Clara, onder Nis Z. 196, niet zou worden ontruimd. En dat de Nis er verzorgd uitziet. En dat volgens de betrokken autoriteiten, het graf niet zal worden ontruimd. Het was informatie van de Consulair Correspondente in Semarang. Ongetwijfeld is die laatste brief een geruststelling geweest. Voor pap, tante Martha en tante Troel. Het graf van oma Clara zou niet worden ontruimd. Vandaar dat de familie geen verdere actie heeft ondernomen, om oma Clara te laten verhuizen.
Een gevoel van onrust. Het was alsof ik werd gedwongen, om die brieven te lezen. Brieven van 20 jaar geleden. Pap had de brieven steeds zorgvuldig bewaard. Tijdens het lezen overviel mij het gevoel, dat het geen toeval kon zijn. Dat deze brieven boven water zijn gekomen. Het had meteen mijn volle aandacht. Tegelijk ook een gevoel van onrust. Immers het waren brieven van zo’n 20 jaar geleden. En het graf van oma Clara zou misschien allang zijn ontruimd? Het was1996 toen ik die brieven las. Pap was een oude man van bijna 90 jaar. En inmiddels in een verpleeghuis opgenomen. Ik nam mij voor om het direct te onderzoeken, zodra ik weer terug in Indonesië zou zijn. Ik gaf mij zelf weinig kans. Ik dacht: “Kobong bestaat vast niet meer.” Ik besprak het met Carla. Zij begreep het goed en zegt “Ja, dat moet je zeker doen Ruud” De brieven gingen met mij mee. Ik woonde toen in het bergplaatsje Bandungan. Niet zo ver van Semarang.

Naar Semarang

Zou oma Clara hebben gewacht? Samen met Par ben ik naar Semarang gegaan.
Naar het Kerkhof Kobong. En toen ik daar aankwam zag ik tot mijn grote opluchting dat het open was!
Kobong bestond nog! Het was gewoon open! Open voor bezoek! Maar wel bleek dat er géén nieuwe begravingen meer plaatsvonden. Zag ook dat er nog heel veel graven waren. Maar zou het graf van oma Clara er nog zijn? Op het kantoortje van het Kerkhof heb ik wat uitgelegd. Ik liet de brieven zien.
De brief met het nis nummer van het graf van oma Clara. Meteen werden boeken uit het archief gehaald. En na wat bladeren in één van die boeken, vond men de gegevens, over het graf van oma Clara.
En toen bleek dat het graf niet was ontruimd. Wat een geweldige opluchting ! Ik was er stil van. Het was ook zo spannend. Over die onzekerheid of haar graf nog bestond. Het was mijn eerste keer dat ik het graf van oma Clara bezocht. Ik werd naar de plek gebracht. Er waren geen grafstenen te zien, alleen paaltjes met een code. Het moet een eenvoudig graf zijn geweest.

Mijn “allereerste kennismaking” met oma Clara, ik sta voor het graf van oma Clara. Ik maak met oma Clara kennis. En begon met haar wat te praten. In gedachten natuurlijk. Heb haar de groeten gedaan van pap. En dat ik héél blij was dat ik nu voor haar graf stond. Had al zoveel over haar gehoord. Van tante Martha en tante Troel. En dat ik mij eigenlijk ook heel gelukkig voelde. Omdat zij allemaal weer met elkaar zijn verenigd. Oma Clara met tante Martha en met tante Troel. Ook met nicht Wanda en neef Kees. En ja ook met mam. Zij allemaal samen, daar ergens boven… in de hemel….met z’n allen. Ik leg oma Clara ook uit dat ik pas uit Nederland was gekomen. Ik vertelde wat over pap. Hoewel hij al heel oud was, je toch goed met hem kon praten. Maar hij had last met die ziekte van Parkinson. En had hij geen controle meer over het bewegen van zijn armen. Maar naar omstandigheden ging het goed met pap. En toen legde ik oma Clara uit wat verder de bedoeling was. Dat zij moest verhuizen. Naar een nieuwe rustplaats. Ook in Semarang. En dat zij zich geen zorgen hoefde te maken, want het moet een mooie begraafplaats zijn. En oma Clara ? Zij luisterde….

Veilig plekje

Terwijl ik daar voor het graf stond, gingen mijn gedachten, in een flits, even terug naar mijn laatste afscheid van pap. Het was kort geleden. Pap was net opgenomen in een verzorgingstehuis. Maar Pap was volkomen helder van geest. Hij begreep dat het voor ons beiden, onze allerlaatste ontmoeting was.
Ik had pap omhelsd. Mijn lieve pap. Mijn laatste ontmoeting met pap. Mijn laatste afscheid van pap.
Oma Clara heeft geluisterd. En zij was het er helemaal mee eens. Om te verhuizen naar een nieuw en veilig plekje. Een veilige begraafplaats, hoog gelegen op de heuvels van Zuid Semarang.

Het blijft een heel bijzonder moment uit mijn leven. Met mijn enig kind’s herinnering van vroeger aan haar. Over die klapper spaarpot, die ik van haar kreeg. Heb altijd ook het bijzonder fijn gevoel behouden over mijn lieve pap. Dat hij die drie brieven steeds heeft bewaard. Zou oma Clara al die tijd hebben gewacht?
Voorbereidingen van de verhuizing. Ik heb het grootste respect voor alle instanties van deze begraafplaats Kobong. Over hun zorgvuldigheid en discipline voor het bewaren van al die oude archieven van dit kerkhof. Maar ik kreeg wel het advies, om niet te lang te wachten met het overplaatsen. Want alle graven moesten worden ontruimd. Er bleken nog veel graven niet te zijn ontruimd. Want men wachtte nog steeds op familie en nabestaanden. Maar het plan tot volledige ontruiming stond vast. Het was duidelijke taal. Ik heb toen meteen opdracht gegeven voor overplaatsing van oma Clara. Ik heb haar naam laten omzetten naar Clara Hartung – Urban. Dus zonder de naam Zimmerman. Het is om praktische redenen. Voor de verdere administratieve afhandeling van de verhuizing was dat beter. Want ik ben een Hartung én een kleinzoon van oma Clara. Er moest nog wat geregeld worden. Met de administratieve afhandeling voor de nieuwe begraafplaats. Verder een steen bestellen met tekst, een grafzerk bestellen die niet zo groot hoefde te zijn. En nog wat meer. Maar alles liep lekker vlot.

Kedung Mundu

Uw land

Oma Clara ‘verhuist’ naar Kedung Mundu. Het dal van Mundu bomen. En toen, een paar maanden later, met augustus 1996, ben ik op een vroege ochtend, samen met Par naar Semarang gegaan. Voor de overplaatsing van oma Clara. Naar de nieuwe begraafplaats. Wij waren getuigen bij de opgraving van de botjes van oma Clara. Ik heb haar schedel nog even vastgehouden. Heb mijn hand op ‘haar hoofd’ geplaatst. Een herinnering, die diep in mijn hart is bewaard. Haar stoffelijke resten werden toen keurig in een kleine begraafkist gelegd. De mensen van de opgraving, vertelden mij, dat oma Clara een tamelijk grote vrouw moet zijn geweest. Zij zagen het aan de lengte van enkele botten. Het is tot verhouding met Javaanse vrouwen die wat kortere botten hebben. En toen werd ‘oma Clara’, heel officieel, in een speciale dienstauto, met sirene en zwaailicht aan, naar haar nieuwe rustplaats gebracht. Een klein graf dat ik voor 30 jaar heb gepacht. Het is tot en met 2026.
Oma Clara en haar Nieuw Land. Op de grafsteen staat : GEEF MIJ UW LAND! AMEN Met die tekst is door de steenhouwer een kleine vergissing gemaakt. Ik had als tekst opgeschreven GEEF MIJ UW HAND! Maar de steenhouwer had er een LAND van gemaakt. Want die goede man dacht echt, dat ik mij met het woord HAND had vergist. Want voor hem, was het woord LAND duidelijk. HAND vond hij maar raar. Het had geen zin om uit te leggen dat het de tekst van een gedicht betrof : “Geef mij Uw Hand en kom dicht bij mij staan.” Maar ik had er vrede mee. Het is een goed passende tekst, voor oma Clara.
Zij heeft het nieuwe LAND gevonden.

Nawoord

Kort nadat oma Clara was verhuisd, overlijdt pap, op 22 januari 1997. En zo was ook pap, weer met oma Clara samen. Samen met mijn mam, samen met tante Martha en tante Troel en Wanda en met Kees. En met veel andere familie. In het Nieuwe Land.

Opmerking: Inmiddels zijn alle stoffelijke resten van begraafplaats Kobong naar de nieuwe Christelijke begraafplaats Kedung Mundu overgeplaatst Ze liggen op een aparte plek van deze begraafplaats.
De Christelijke Begraafplaats Kobong van Semarang bestaat niet meer.

Wanneer er een nieuw artikel verschijnt, mail ik een berichtje aan degenen die zich hebben ingeschreven. Dan hoeft u niet te zoeken. Inschrijven kan door op het plaatje te klikken.  Dan krijgt u meteen een ebook cadeau: Drie tips om herinneringen door te geven.