bandoeng - Indische Schrijfschool

Vakschool voor meisjes in Bandoeng

De vakschool voor meisjes in Bandoeng opende in 1923 de deuren. Een teken aan de moderne wand. De nieuwe generatie meisjes hadden nieuwe vooruitzichten. Ze konden zelfstandige vrouwen worden, betrekkingen vervullen, economisch zelfvoorzienend zijn. De eerste generatie die stemrecht bezat, kort haar droeg, zelf beslissingen nam.

Oei.
Voor veel mensen was zoiets een stap te ver. Waar bleef dat mooie ideaal van huisvrouw en moeder willen zijn, en daaraan genoeg hebben?

Tussenstap

Een tussenstap bood deze vakschool, waar meisjes een opleiding ontvingen tot huisvrouw. Dat was mede onder invloed uit Nederland een serieus vak. De huisvrouw had recht op respect. Zij was een vakvrouw.
Dat vond de Nederlandsche Vereeniging van Huisvrouwen, opgericht in 1912. In Indië ontstond deze vereniging pas later. En wat had een vakvrouw nodig? Scholing. Er kwam steeds meer technologie in het huishouden, in Amerika waren er al stofzuigers en electrieke wasmachines. Een huisvrouw moest kunnen organiseren en – ingeval van personeel – kunnen delegeren. Zij was, zoals het nog niet heette, immers een domestic manager.

De Roemer Visscher Vereeniging, een zustervereniging van Tesselschade-Arbeid Adelt, ondersteunde het belang van vakonderwijs. In 1927 schreef De Sumatra post:

Uit de nadere toelichtingen van de Roemer Visscher Vereeniging is het onze Commissie gebleken, dat er zeer zeker behoefte bestaat aan een vakschool voor meisjes.
Reeds bij den aanvang zal op ± 25 leerlingen kunnen worden gerekend, terwijl aangenomen mag worden dat ook in de toekomst de school goed bezet zal blijven.
Het ligt in de bedoeling der Vereeniging de school voor alle landaarden open te stellen.

Dus de Vakschool in Bandoeng kwam als geroepen, zouden we denken. Maar, zo schreef in 1926 het tijdschrift Indië. Geïllustreerd Tijdschrift voor Nederland en koloniën, de ontvangst was moeilijk. En dat was lastig, want de uit Nederland afkomstige mejuffrouw A.C.J. Maas (oud-directrice van de Vakschool voor meisjes te ‘s-Gravenhage) en mejuffrouw A.M.J. Maas, lerares in de fraaie en nuttige handwerken) hadden alles zelf voorgefinancierd. Hulp kwam er niet, hoewel:

De enige steun die de dames ondervonden was van mevrouw M.S.I. van der Weyden-van Heutsz en van den heer en mevrouw Spanjaard, die een soort van commissie van bijstand voor de nieuwe school vormde.
Door bemiddeling van mevrouw van der Weyden wist men de beschikking te krijgen over de lokalen der pas gesloten gouvernementsschool en in deze begonnen de dames Maas drie jaar geleden haar werk.
Over de moeilijkheden de teleurstellingen, de zwarigheden die zij te bekampen en te overwinnen hadden, zal ik hier niet uitweiden.
Grote persoonlijke, zowel als financiële offers eisten de school van haar leraressen, doch haar moed en toewijding wist de zaak niet alleen in gang te houden doch deze zoo te doen bloeien dat in juli 1926 het schooljaar begonnen werd met 44 leerlingen voor de dagschool en 23 voor de namiddags cursus.

Mathilde

Die naam herkende ik: mevrouw M.S.I. van der Weyden-van Heutsz. Mathilde was de dochter van de oud gouverneur-generaal J.B. van Heutsz. Ook hij had zich ingezet voor onderwijs aan meisjes; na zijn GG-tijd vooral in Nederland door hier lezingen te houden over het belang aan inheemse meisjes. Een invloedrijke naam, nog steeds, ook al woonde de voormalige GG anno 1923 om gezondheidsredenen in Zwitserland.
Dus dat Mathilde, ook nog eens getrouwd met een hoge militair, haar naam verbond aan deze vakschool, dat betekende iets. Ze gaat “bemiddelen”, staat in het artikel. Ik leg dat uit als druk uitoefenen. Die “commissie van bijstand” waar ze in optrad, betekent ongetwijfeld ook dwingend advies geven; zij was wel een dochter van haar vader.
En ziet, de vakschool kwam tot bloei.
Nog niet helemaal, wist het tijdschrift. De twee lokalen waren vol maar… er was geen internaat aan de school verbonden. De dames Maas kregen veel aanvragen van ouders die hun dochter om die reden alsnog elders onderbrachten en daar zat iets in:

Hoe kan men huisbestier en huisonderhoud leren als er geen huis om te bestieren en geen huis om te onderhouden aanwezig is?

Mogelijk zag ook Mathilde dat bezwaar. Want het jaar na dit tobberige artikel, blijkt er ook iets anders plaats te vinden in datzelfde Bandoeng. Ik citeer Het nieuws van den dag voor Nederlandsch-Indië over de werkzaamheden van het altijd indrukwekkende Indo-Europees Verbond (I.E.V.):

Het I. E. V dat telkenjare zijn werkzaamheden op sociaal terrein uitbreidt, opent met 1 Juli a.s. te Bandoeng een vakschool voor meisjes.
Deze school die aan het Pieters-park komt, stelt zich ten doel om aan jonge meisjes eene algemeen practische opleiding te geven en haar te bekwamen in verschillende vakken van vrouwelijken handenarbeid, waardoor zij in staat zullen zijn om, zoo noodig, in eigen levensonderhoud te voorzien en tevens gevormd worden tot handige en bekwame huisvrouwen.
Het leer-programma omvat: Huishoudkunde, koken en waschbehandeling.
Het linnen-, costuum- en hoedenvak.
Opleiding voor het Staatsexamen in nuttige en fraaie handwerken en voor het examen ter verkrijging van het Ned. Indische Bonds-getuigschrift voor costuumnaaister.
De cursus duurt twee jaren.
[…] Het te openen internaat voor meisjes zal worden ondergebracht in het verdiepingshuis op het kruispunt van Sumatra- en Atjehstraat en zal plaats bieden aan een 25-tal leerlingen.
Om subsidie werd reeds verzocht.
Voor mevr. Van der Weyden-Van Heutsz die zoowel voor de vakschool als voor het internaat ijverde, is dit zeker een groote voldoening voor haar toegewijd en volijverig streven.

Advertentie in De Koerier, 1927. Met woonadres, privacy was toen iets anders.

Dat is even andere spekkoek. Een vakschool, niet meer alleen gericht op het huishouden, maar vooral op zelf geld kunnen verdienen. Samenwerken met een Indische emancipatievereniging. Mathilde van der Weijden-van Heutsz wilde het en kon het.

Dergelijke krantenartikelen stemmen tot nadenken over vrouwen als Mathilde van Heutsz die min of meer achter de schermen werkten, in verenigingen en organisaties, of geheel individueel en zo Indië in de moderne tijd brachten, helemaal waar het de toekomst betrof van jonge meisjes, de nieuwe generatie die kansen moest krijgen. Al die vrouwen samen vormden een invloedrijk en informeel netwerk. Hun namen zijn te vinden in kranten en almanakken.

Praat met mij
Als u over familie in de oude Indische tijd schrijft, dan hoort daar ook kennis van de historie bij. Zo wordt uw verhaal beter en interessanter om te lezen. Werkt u aan een levensverhaal? Praat met mij:

voor vrijblijvend advies over historische bronnen, zodat u meer informatie vindt
over de opzet van uw project, zodat u het meteen goed aanpakt, dat scheelt enorm veel tijd en hoofdpijn
maak een afspraak voor telefonisch overleg via mijn digitale kalender: klik hier en kijk hoe dat gaat.

Wanneer er een nieuw artikel verschijnt, mail ik een berichtje aan degenen die zich hebben ingeschreven. Dan hoeft u niet te zoeken. Inschrijven kan door op het plaatje te klikken. Dan krijgt u meteen een ebook cadeau: Hoe begin ik? 5 gouden tips waarmee het altijd lukt

Indo of Indisch, dat is de vraag

indo Indo is een gewoon woord, inmiddels. Het lijkt wel of steeds minder mensen ‘Indisch’ zeggen of, ‘Een Indische achtergrond’ of ‘Indische Nederlander’.

Over deze woorden dacht ik na en ook over hoe ze kunnen veranderen, omdat ik zonder het bewust te willen, een onzedelijke roman had gelezen. In 1931 publiceerde Caesar Kijdsmeir jr de roman Wrakhout. Geen opwekkende titel. Eerder had hij Goena Goena (circa 1930) gepubliceerd en daarvoor De groote debacle (1929). Caesar Kijdsmeir jr was het pseudoniem van Albert Zimmerman, de hoofdredacteur van het populaire weekblad d’Oriënt. Geen Indische man, is mijn indruk, ondanks die naam Kijdsmeir.
Een commerciële gouden greep, natuurlijk. Het weekblad was een goed merk, wat daarmee verbonden was, verkocht vanzelf.
Ik was daardoor ook nieuwsgierig.

Animeermeisje

In Wrakhout is zowat elk personage menselijk wrakhout, aangespoeld op het strand des levens. En toch deprimeert het boek niet. Dat komt omdat er een tijdbeeld in zit, van mensen die het elk op een eigen manier moeilijk hebben in de heersende crisis. Dat moedeloze ervan raakte me. Het gevoel van waarvoor-zou-ik-nog.
Al op de eerste pagina’s leren we Jopie kennen, een animeermeisje. Dus: gezelschap biedend aan heren in ruil voor commissie op de drank door deze heren besteld.
Jopie krijgt gezelschap van Fred en Henk die haar zien, achter de bar, op de jaarbeurs in het mondaine Bandoeng:

Fred lachte en keek naar het pittige, kleine Indomeisje, dat nonchalant op de barkruk hing, achter de breede bar en dat speelde met het voetje van het champagne-glas, de spitse, smalle vingers met de watblauwige, niet-pleizierige nagels om het dunne steeltje. […]
’t Type, dat uitgesproken Indisch-Europeesch is, met roetzwarte, groote oogen met iets heel teers en bewogens in de zachte welving der oogleden en de soepele gepenseelde lijn der zwarte wenkbrauwen, de huid van het wonderlijk geel, dat niet bruin is en niet blank en dat men koelit langsep noemt.
Een vinnig gebogen neusje met ronde, zachte neusvleugels, nerveus en beschaafd.

Jopie is getrouwd met een man die haar in de gaten houdt, haar beschermt. Er moeten immers geen gekke dingen gebeuren als de heren drank op hebben. Deze Willem Dreseler is “een zeer donkere Indo met de zware snor en in elkaar gegroeide wenkbrauwen”.

Hier zien we:

Indomeisje
Indisch-Europees
Indo

Niet zoals wij

Even een stap vooruit in het verhaal. Fred heeft van Jopie extra diensten gekregen, in de nacht (u begrijpt…). Hij krijgt een brief van Jopies moeder, en daarin staat dat er nu getrouwd moet worden. Een fragment daaruit:

Jopie is een lief goed meisje en haar vader zou zich in zijn graf omdraaien wanneer hij wist dat zij zwanger is en niet eens getrouwd.
Haar vader was een nette man en ik ben altijd in eer en deugd getrouwd geweest met hem.
Jopie is geboren toen wij twee jaren getrouwd waren en John toen wij drie jaren getrouwd waren en mijn man was toen bij de Staatsspoor. Later toen hij dood was is John officier geworden en Jopie is tegen mijn wil getrouwd met die rare Dresseler, wiens moeder een Inlandsche vrouw was.
Hij is een Indo, niet zooals wij, Indische menschen.
Dat wil ik U wel even vertellen, dat wij altijd Indische menschen zijn geweest, zoodat U niet hoeft neer te zien op Jopie, omdat zij een Indisch meisje is.
Mijn vader en moeder en die hun vader en moeder en die hun vader en moeder en zoo altijd door zijn altijd Indische menschen geweest zonder baboe’s of Inlandsche vrouwen, zooals in Dresseler zijn familie.

Bij elkaar dus:

Indomeisje
Indisch-Europees
Indo
Indisch meisje
Indische menschen

En het grote verschil begreep in die tijd iedereen door de zin: “Hij is een Indo, niet zooals wij, Indische menschen.”
Hoe dan?
Wat dan?
Zoiets gaat verloren in de tijd, vrees ik.
De gevoelswaarde, bedoel ik. Positief is het bepaald niet, zoveel is wel duidelijk.

Deli-Courant, 1933

Uit de krant

Het nieuws van den dag voor Nederlandsch-Indië publiceerde in 1933 een recensie van deze ‘Indische zedenroman’. Die was niet bepaald gunstig. Andere kranten jubelden evenmin. Wel werd de schrijver geprezen om de vlotte pen, maar inhoudelijk was er veel mis, volgens de krant:

Wat wij op dit boek tegen hebben, is, dat de schrijver het leven niet in al zijn nuanceringen ziet. Hij ziet slechts het naargeestige.
[…] Wrakhout wordt door den schrijver een Indische zeden-roman genoemd. Doch hiervoor is het verhaal te eenzijdig, wordt er te veel gezegd over één categorie menschen, die mogelijk een op twintig wel in Indië voorkomt, maar allerminst een maatstaf is voor het leven en doen in ons Indië.
Ook „Indische” zedenroman achten wij als aanduiding niet juist. Want de sfeer, die voor een „Indische” roman noodig is, krijgts men niet door een drama te laten afspelen in een hotelletje op Naripan in Bandoeng, door een tenger meisje van „wah zèg” te laten spreken, door een bediende “tida toean” in plaats van „neen mijnheer” te laten antwoorden, enz.

Kortweg, het kon wel zo zijn, maar het was niet zo. Maar “een op twintig”, ik vind dat genoeg voor een zedenroman. En helemaal als het gaat om woorden met een lading van emotie. Elke generatie benoemt het Indische anders, nu op Instagram en in seniorenhomes. Vroeger weer anders.
Dat is het spannende van over vroeger schrijven: het eigen vanzelfsprekende moet plaats maken voor het vanzelfsprekende van toen, van daar.

voor vrijblijvend advies over historische bronnen, zodat u meer informatie vindt
over de opzet van uw project, zodat u het meteen goed aanpakt, dat scheelt enorm veel tijd en hoofdpijn
maak een afspraak voor telefonisch overleg via mijn digitale kalender: klik hier en kijk hoe dat gaat.

Wat er gebeurde aan de Bragaweg

De Bragaweg in Bandoeng was rond 1920 een heerlijke, overweldigend en verrukkelijke winkelstraat, waar van alles te koop was en te beleven viel. Ik noem enkele adressen uit de oude kranten. (bovenstaande foto is uit de jaren ’30)

Bragaweg

Er zat het Sigaren Magazijn Hollandia (telefoon 419)
Op no.6 Chr. Zanders & Co: ‘het goedkoopste en beste adres voor Byjouteriën en Horlogeriën’;
nummer 41: Magazijn ‘De Concurrent’, waar begin januari een ‘prima wekkerklokken met harde bel’ te koop waren voor 750 gulden;
Op Bragaweg 46 bevond zich het Venduhuis (’toko’, zei de advertentie) van I. Benjamins, waar nieuwe Soerabaja ledikanten verkrijgbaar waren, venduties deskundig werden geleid door de eigenaar en waar koelies het aangeschafte thuis brachten;
Hoek Bragaweg/Grote Postweg: de Firma E. Dunlop & Co, die ‘per laatste stoomer’ had ontvangen: diverse likeuren, versterkende wijnen, bessensap en vele andere dranken;
Ook aan de Bragaweg (tegenover Toko Savelkoul) was het Dames Mode Magazijn, met in de verkoop ‘hoogst modene Gekleede Hoeden’, vanaf 15 tot aan 30 gulden;
Aan de Bragaweg 31 zat het Bloemenmagazijn ‘Multiflora’, dat ook moderne bloemvazen en bloembakjes (Hollandsch fabrikaat) verkocht, zijnde ‘het billijkste adres’.

Daar had ik dus graag gewandeld. Venduties, altijd interessant om te zien wie er biedt. En uit Indische tijdschriften weet ik, dat bloemenmagazijnen veelal gerund werden door Indische dames. O, een middagje in haar magazijn te mogen zitten en zien wat zij ziet, horen wat zij hoort, misschien mogen delen in wat zij weet.

Een slag

Alleen begin januari 1920 winkelde ik liever elders. Dan is er in de Bragaweg een onaangenaam incident, lees ik in Het nieuws van den dag voor Nederlandsch-Indië:

Vóór toko-Van B, aan den Bragaweg, te Bandoeng, was een Inlander bezig de straat aan te vegen, vertelt de Pr. Bode, op gezag van het Bandoengsche politie-rapport. Op last van den Directeur G. W. moest hij daarmee ophouden: „daar zorgde de gemeente voor.”
Toen de Heer B., de tokochef, den bediende gelastte, met zijn reinigings-arbeid voort te gaan, gaf de Directeur G. W., de Heer H. hem een slag.

G.W.: Gemeentelijke Werken. Een ambtenaar die een tokoschef slaat. Dat gaat te ver, vond de krant: “Dat ontbrak er waarlijk nog maar aan!” En toen stond er dit in de krant:

De gemeente-zorg te Bandoeng staat zoo ongeveer op hetzelfde peil als hier bij ons te Batavia, dat wil dus zeggen: op geen peil.
De straten zijn er morsig, de trottoirs liggen er vol schillen van pisangs en andere vruchten, waarover de voetgangers uitglijden en kans loopen armen of beenen te breken.
En in plaats van blij te zijn, wanneer de burgerij de stadsreiniging een beetje helpt, bij het vervullen van hare taak, waarvoor zij zelf, naar uit alles blijkt absoluut niet berekend is, is zoo’n Directeur van Gem. Werken dan in zn wiek geschoten, en ramt er maar op…
Maar als de straat schoon geweest was; als de gemeente dus werkelijk gedaan had, datgene wat zij, —de Directeur geeft het zelf toe, — behóórde te doen, dan zou de Heer B. toch immers zijn bediende niet aan het vegen hebben gezet!

Dat was een verpletterende logica, die vervolgens nog wat zwaarder werd aangezet. De krant dook er helemaal op en schreef:

En wanneer er nu morgen eens ergens brand uitbreekt, mag dan de betrokkene óók niet trachten, in afwachting van de laat-komende brandweer, het vuur te blusschen, „omdat daarvoor de gemeente zorgt”….?
Zelf niets uitvoeren, en beletten dat een ander wat doet, wij hebben het reeds dikwijls gezegd, daarop komt eigenlijk de geheele beroemde “decentralisatie” neer. Of men nu te Bandoeng komt, of te Batavia, of ergens anders, het is overal hetzelfde.
Wij hopen dat deze misplaatste uiting van energie den Heer H. terdege zal worden ingepeperd.
De gemeentenaren hebben al genoeg last van Gemeente-werken, ook zonder dat de chef van zoon „dienst” tot zulke pugilistische kuren zijn toevlucht neemt.

Dat was om in pugilistische termen te blijven een knock out. Want als de gemeentewerken van Bandoeng inderdaad goed hadden gefunctioneerd… tja…
Het stemt tot nadenken over dat vegen.
Een beetje vegen voor de toko, daar kan een directeur niet overstuur van raken. Het staat mooi en netjes, en in de Bragastraat wil je als toko zijnde je stand ophouden.
Anders gezegd, er moet heel wat gelegen hebben. Daarom vond de chef van de toko ook dat de bediende door moest gaan met de ‘reinigingsarbeid’. Ja, dan heb je een fatale situatie: twee mannen die zich niks laten zeggen.
Kwestie van seconden eer het escaleert.

Voor de rechter

Het duurde niet lang of de driftkop van de Gemeente-werken te Bandoeng moest voor de rechter komen. Dan schrijft Het nieuws van den dag voor Nederlandsch-Indië iets meer over de zaak. Het gaat nu over ‘een stomp’, gegeven aan ‘den heer B. beheerder van toko Van B. aan den Bragaweg’. Dat had niet mogen gebeuren, vond de rechter, en ook:

Als verzachtende omstandigheid werd aangenomen, dat de heer B. in overtreding was daar men niet mag laten vegen dan na gesprenkeld te hebben met water of zaagsel.
Niettemin werd het handtastelijk optreden van den heer H. door den Landrechter gelaakt en de eerste veroordeeld tot f 10 boete subsidiair 3 dagen gevangenis.

Daar ga je. Opeens heb je een strafblad. Een boete van tien gulden of drie dagen brommen. De keuze lijkt me niet moeilijk. Toch een grote onaangenaamheid op zijn staat van dienst, als die tenminste nog verder is gegaan.
Dezelfde januarimaand knalde een auto tegen de toko aan. Kan zoiets toeval zijn? In principe wel. Tuurlijk, tuurlijk. Incidenten heb je overal, ook in de Bragastraat.

voor vrijblijvend advies over historische bronnen, zodat u meer informatie vindt
over de opzet van uw project, zodat u het meteen goed aanpakt, dat scheelt enorm veel tijd en hoofdpijn
maak een afspraak voor telefonisch overleg via mijn digitale kalender: klik hier en kijk hoe dat gaat.

“Was ik maar eerder begonnen met het familieverhaal”

Plop. Mail met bijlage in de bus. Hans Bogaerts (1955) heeft zijn familiegeschiedenis af en gepubliceerd en als ik met hem spreek, denk ik: kantje boord of het er wel of niet kwam. Dat is vaker zo, wie iets aan de ouderen wil vragen, moet opschieten.

Hoe het begon

“Mijn kinderen en kleinkinderen wilden weten wat de familiegeschiedenis is,” vertelt Hans. En: “Ik had al langer het idee gehad om die op te schrijven, maar ja ik werkte nog. Dus ik had weinig tijd. Toen ik 60 jaar werd, hebben de kinderen geregeld dat ik gesprekken kon hebben met Ruud Lapré, en toen is het boekidee langzaam begonnen.
Al met al heeft het nog acht jaar geduurd. Ik had niet altijd tijd en zin om eraan te werken. Na mijn pensionering dacht ik: nu ga ik er serieus aan beginnen.”

Tijd en motivatie, die moeten er zijn. Soms komen die voort uit het besef dat er in de familie nog verhalen onverteld zijn. Dat was ook zo bij Hans Bogaerts. Openhartig zegt hij: “Mijn vader is in 2001 overleden. Een half jaar ervoor merkte hij dat hij niet lang meer te leven had. Toen pas begon hij te praten over het kamp en ik luisterde en stelde vragen.”
Dat was 2001, maar ervoor ving Hans als kind en jonge volwassene ook wel verhalen op. Tantes en oom vertelden, je hoort het een en het ander, maar ja: op die leeftijd ben je vaak nog met andere dingen bezig, net als de jonge generaties nu. “Ik sloeg de informatie niet op. Pas later stelde ik vragen en toen ben ik gelukkig nog het een en ander te weten gekomen. Veel familieleden zijn inmiddels overleden. Was ik maar eerder begonnen met het familieverhaal dan had ik veel meer mensen vragen kunnen stellen.”

Dat hoor ik vaker.
Iets van spijt, van verlangen, van: had ik maar, was ik maar.
Terwijl de verhalen in de lucht hangen. Ook bij Hans, die als kind hoorde hoe zijn vader schreeuwde in zijn slaap, wetende dit is het kamp, wetende hier mag ik niets over vragen.

Familieverhaal

Maar laat is niet altijd te laat, dat laat het boek van Hans zien. In Mijn bijzondere familiegeschiedenis. Een reis door Europa, Nederlands-Indië en Indonesië beschrijft hij verschillende takken van zijn familie, met daarbij foto’s en documenten. De tijd van toen, in woord en beeld bewaard. Belangstelling? Klik hier en lees meer over het boek, ook bestellen.

Er komen heel wat namen voorbij, maar ik kijk steeds weer naar het verhaal an zijn Indische grootmoeder ‘Oma Neeltje’. Wat een vrouw: nog voor de Eerste Wereldoorlog reisde ze naar Nederland om in Delft te gaan studeren. Een intelligente zelfstandige vrouw, muzikaal ook: ze speelde piano. Negatieve opmerkingen? Jazeker. Hans: “Die liet ze langs haar rug glijden, ze negeerde mensen die negatief waren. Zelf stond ze positief in het leven.”

Dat Hans heel wat te weten is gekomen, blijkt uit sommige passages die ik wel drie keer moest lezen. Zoals deze:

Oma Neel was op bezoek bij haar broer Ootje Lammers op de suikerfabriek (Demak Idjo) in Prambanan, waar Ootje als chemicus werkte. Zij was hoogzwanger van mijn moeder, toen de weeën opkwamen zetten en is mijn moeder daar op 10 mei 1920 geboren.

Suikerfabrieken, dat is ook al een wereld apart in Indië. En dan 1920: na de Eerste Wereldoorlog. En de vertedering: een man die Ootje wordt genoemd, dan voel je meteen iets van het Indische in je resoneren. Zo kwam de moeder van Hans dus ter wereld. In het oude Indië. Ze trouwde met Joop Bogaerts, samen kregen ze twee dochters Marcella (de moeder van Hans) en Eyla. Een goed huwelijk en een bewogen tijd: na de onafhankelijkheid werden ze warga negara, nieuwe Indonesische staatsburgers.
In dit land werd Hans geboren en groeide hij op, schrijft hij:

Hans met Oedjoe (collectie auteur)

In 1955 ben ik geboren in het Borromeus Ziekenhuis in Bandung.
Ik kan me redelijk veel dingen herinneren, maar weet niet of dat door alle verhalen van mijn ouders, oma, ooms en tantes komt en de foto’s.
Ik had een onbezorgde jeugd en werd door de kokkies en tuinman verwend. At niet veel van de dagelijkse kost, maar was gek op fruit.
Vliegeren totdat ik s’ avonds met een zonnesteek in bed lag, vissen met Oedjoe de tuinman bij de riviertjes tussen de sawa’s, spelen met de kinderen van families uit de buurt.
Ik heb nog op een kleuterschool gezeten, maar daar kan ik mij niets meer van herinneren. Van mijn moeder begreep ik dat ik daar gepest werd omdat ik een halfbloed was, een Indo.
Omdat mijn moeder hakim (rechter) was, wilden mensen haar graag te vriend houden. Zij vertelde mij een leuke anekdote. Mijn moeder moest nog iets afmaken en Oedjoe de tuinman, wachtte samen met mij buiten op mijn moeder. Iemand kwam langs en stopte iets in mijn broekzak. Toen mijn moeder keek wat het was bleek het een zakcentje voor mij te zijn.

Indische moeder

Twee stukjes uit een onbezorgde jeugd: wat weet een kind immers van veranderingen? De toestand voor het gezin werd onhoudbaar. In Nederland moesten ze, zoals velen, opnieuw beginnen. Hans leerde van zijn Indische moeder hoe om te gaan met reacties:

Ik herinner mij als kleine jongen van 6 jaar, dat ik met mijn moeder bij de groenteboer in Nederland stond en de neerbuigende manier waarop hij mijn moeder aansprak.
Mijn moeder deed net of zij het niet hoorde en gaf in ABN aan wat ze wilde hebben.
Ik kookte van binnen en vroeg later waarom ze daar niet op had gereageerd.
Haar antwoord was zo tekenend voor haar: “Sommige mensen weten niet beter en is zonde van je energie om daar aandacht aan te schenken.”

Zo vertelt hij dus zijn familieverhaal. Over de vroege generaties – ook die van de niet-Indische tak – en zoekend en herinnerend. Alles is een bron, officiële documenten en familieverhalen. Hoe voel het boek in de familie? Hans: “De kinderen en kleinkinderen vonden het geweldig. Ze hadden ook geholpen met meelezen en dingen opzoeken.” Werd er niemand boos, vraag ik nog. “Welnee”, zegt hij. “Iedereen was er blij mee.”

voor vrijblijvend advies over historische bronnen, zodat u meer informatie vindt
over de opzet van uw project, zodat u het meteen goed aanpakt, dat scheelt enorm veel tijd en hoofdpijn
maak een afspraak voor telefonisch overleg via mijn digitale kalender: klik hier en kijk hoe dat gaat.

Schrijftip: Schrijf je Bandoeng of Bandung? (video)

Bandoeng of Bandung? Eh… Woorden liggen gevoelig, we lezen het overal. In onze tijd ligt alles onder een vergrootglas en iedereen heeft lange tenen. Reden te meer om aandacht te besteden aan het gebruik van termen en plaatsnamen.

Ingewikkeld hoeft dat niet te zijn. U neemt een besluit over welke termen u wanneer hanteert en dat doet u consequent. Dat laatste is het belangrijkste.

Ervaring

Omdat ik steeds weer een boek over de oude Indische tijd schrijf, heb ik te maken met de oude spelling en benamingen. Tjimahi is voor mij Tjimahi, al kom ik dat tegenwoordig in verschillende spellingen tegen. Ik vind, we moeten de oude tijd respecteren, ook al denken we nu misschien anders. Dat geldt ook voor plaatsnamen, voor termen en ook voor uitspraken. In de inleiding van elk boek zet ik deze opvatting uiteen. Daarin ben ik bepaald de enige niet.

Video

In deze video:

de keuzes die onze tijd ons oplegt
een gemakkelijke oplossing die u zo kunt toepassen
waarom consequent zijn mooie resultaten oplevert

Heeft u een vraag, wilt u eens overleggen, boek dan een gratis advies-gesprek via mijn digitale kalender. Klik hier en kijk hoe dat gaat.

O, die geweldige grote Indische families, waar zijn ze?

Er zijn Indische families, van naam en faam, groot en vertakt in ik weet niet hoeveel hoofdtakken en zijtakken en bescheiden kleine takjes die het leven ook waard zijn, en toch denk ik: waar zijn ze? Waar zijn die geweldige grote Indische families?

Bandoengers

Misschien komt het door de corona-tijd, maar ik heb de indruk dat er voor die periode veel meer bijeenkomsten waren. Meer reünies. Ook van scholen. Van steden.
Ik herinner me een grote bijeenkomst van Bandoengers waar een informatiestand was met van alles over Hotel Homann. De meesten die er waren wisten alles al daarvan, genoeg die er nog hadden gedanst, maar ik niet, nooit, dus ik stond met grote ogen te kijken.
Bandoengers, waar gaan jullie tegenwoordig heen? (En mag ik daar ook komen?)

Soerabaja Fuif

Ook herinner ik me een overweldigende Soerabaja Fuif – met hoofdletters – in een hotel. Er was een foto-tentoonstelling op grote panelen gemaakt, zig-zag door de zaal met een volle dansvloer. Het was zo veel, dat ik buiten op een bankje even moest pauzeren. Maar ja, daar hoor en zie je ook van alles.
Dergelijke fuiven zijn er geloof ik niet meer.

Indische familie

En altijd als ik zo rondzwierf, ontmoette ik vroeger of later iemand met een achternaam waar ik meteen blij van werd. Want dan wist ik: een grote Indische familie.

Angenent (de eerste keer was op een bijeenkomst in Groningen, toen kreeg ik eten mee voor in de trein terug)
(van) Motman (ooit was ik op een familiedag, een van de mooiste dagen uit mijn leven tot dusver)
de Clercq Zubli (zeldzaam, Wieteke van Dort zong het immers: “meneer de Clercq Zubli, hij is ook al dood”)
de la Croix
Dezentjé (dan zeg ik altijd tegen mezelf nou niet weer over gif beginnen)
van Prehn (ook zeldzaam maar wel een mooie naam)
Lapré (altijd aangenaam)
Trouerbach

Er zijn meer grote Indische families:

Barkey
Mesman
van Polanen Petel
Van Riemsdijk
Rhemrev
Swaving
Varkevisscher (ook: Varkevisser)
(de) Winter

Vast nog meer, dus als u een naam heeft? Moet dan wel een familie zijn die:

generaties in Indië is geworteld en
vooral Indisch is.

Verknoopt

Ik weet dat er veel reünies en bijeenkomsten gestopt zijn, omdat het bestuur zich te moe en oud voelde en er geen jongere aanwas kwam. Het KRIS is ter ziele, dat was een samenwerking van verschillende scholen uit Indië. Op de bijeenkomst kwamen tachtigplussers die enorm goed konden jivven. Dat je meteen ziet: zo hoort het.
Op de website van de Stichting CAS-Reünisten las ik iets over de “laatste” reünie. Hopelijk komt er weer een volgende.
Ja, nee, er is volop Indisch verenigingsleven, daar gaat het me niet om. Pelita organiseert in van Leeuwarden tot aan Maastricht en terug allerlei bijeenkomsten, zelf ben ik lid van drie clubs die bijeenkomsten met muziek en bingo houden, maar ik bedoelde de steden. De scholen. Alleen voor Nieuw-Guinea kun je nog terecht, is mijn indruk.

Het mooie van dat soort bijeenkomsten is die gedeelde achtergrond, het bezit van een eigen wereld in dat grote Indië. Dat iedereen van een school die ene docent nog kan beschrijven, en wie op wie verliefd was, en dan de namen erbij, en ook hoe het afliep.
Of verhalen over de kleding, wie wat droeg op een avond in hotel Homann.
Dat alles is iets van toen in de tijd dat het vanzelfsprekend was om een Indische naam te horen en dat iemand dan zegt:

o ja, die familie, mijn ouders hadden nog vrienden die ook zo heten
mijn tante is van zichzelf een meisje Van Riemsdijk
bij mij in de straat vroeger woonde een gezin Van Polanen Petel

Ook dat is Indië: hoe de grote oude Indische families met elkaar verknoopt raakten, en er zo eigenlijk een nieuwe en nog grotere Indische familie kwam.
Hoe dat verknopen ging, hoor je toch vooral op een Soerabaja Fuif. Of een Bandoeng Reünie (“Wij woonden ook aan de Mangalaan.”).

Maar misschien komt het terug. Dat kan best, de jongere generaties zijn zoek naar het verhaal van hun familie. De beste manier is de klassieke manier van iedereen bij elkaar roepen. Oud en jong, vragen en antwoorden bij elkaar, muziek en snacks, een heerlijke dag.

Schrijftip
Wanneer u over de familie in Indie schrijft, denk dan ook aan hun vrienden en kennissen. Wie waren dat? Als u dat niet weet, moet u speculeren. Vrienden en kennissen vond men bij verenigingen (zoals het Indo-Europeesch Verbond), bij liefhebberijen (denk aan verenigingen) of bij kerken en andere geloofsgemeenschappen. Hierover puzzelen kan leuk zijn en u kunt zomaar nieuwe ontdekkingen doen. Wilt u hier eens over praten en vrijblijvend telefonisch overleggen? Boek dan een gratis overleg-gesprek via mijn digitale kalender. Klik hier en kijk hoe dat gaat. (Opent in een nieuwe pagina)

Het roemruchte proces over de vergiftiging van K. Grutterink

Het leek een eenvoudige strafzaak: ex-njai vergiftigt Europeaan. Maar anno 1923 waren de koloniale tijden niet meer wat ze geweest waren. Het Europees prestige was kwetsbaar en moest rekening houden met de publieke opinie, ook en misschien vooral van Inheemse zijde.

Deze strafzaak groeide uit tot een van de beroemdste processen in decennia. Had de Soendanese Anna werkelijk arsenicum gebruikt of niet?

De eerste berichten in de Preanger-bode over de Bandoengse zaak waren weinig opvallend. Alweer een wrokkige vrouw, en zo harteloos ook.

23 februari 1922: We vernemen dat de heer Grutterink, employé der onderneming Tjikembang, is overleden als gevolg van vergiftiging. Hiervan wordt de familie zijner ontslagen bediende verdacht. De justitie stelt een nauwkeurig onderzoek in.
1 april 1922: De gewezen huishoudster van den overledene, een Soendaneesche vrouw, Anna geheeten, heeft bekend, dat ze door een helpster van een der bedienden „iets” door de melk van den overledene heeft laten mengen, maar zij ontkent dat het arsenicum en beweert dat het nagel-schrapsel geweest is.
5 april 1922: Op last der justitie werd het lijk van den op 21 Maart begraven emploijé Grutterink der onderneming Tjikembang, die, naar aangenomen wordt, door vergiftiging den dood vond, gisterochtend weer boven de aarde gebracht. Het lugubere werk geschiedde door het personeel van het kerkhof alhier onder leiding van den opzichter der begraafplaats, den heer Nienkemper. Verder waren tegenwoordig commissaris Heijnen en de Inlandsche vrouw, gewezen huishoudster van den doode, van wie vermoed wordt, dat zij den heer G. deed vergiftigen. Het is een kleine, jonge vrouw van 17 á 18 jaar. […] De hernieuwde sectie was noodig, daar de vorige geen voldoende aanwijzingen had opgeleverd voor de doodsoorzaak.

Huishoudster

Uit de aanhoudende stroom krantenberichten kwam meer informatie naar voren. Anna bleek Nji Anah te heten. De erkenning van haar eigen naam, dus niet een gegeven Europese, toonde al dat ze buiten het koloniale oog om, een eigen identiteit bezat.
In december 1922 vernam het nieuwsgierige lezerspubliek enkele details over het samenleven van Grutterink en Nji Anah: “Zij was gedurende elf maanden huishoudster geweest van den heer G. Van dezen kreeg zij veel mooie kleeren, een salaris van f 25 ’s maands en bovendien alles vrij.”
Een later krantenbericht sprak over cadeautjes.
Via de omrekenpagina van het IISG leerde ik: 25 gulden toen, is nu een kleine 200 euro. Geen groots inkomen, maar wel vast en met extra’s. Anderzijds: je was wel ook ’s nachts huishoudster, dus dan is het schamel betaald.
In september 1923 zal ze een hoger bedrag noemen: ‘elke maand ongeveer 55 gulden te hebben ontvangen; zij voerde de geheele huishouding waartoe de 30 gulden werden bestemd. Voor deze dertig gulden werden alleen de bij-spijzen e. d. gekocht. Bovendien kreeg bekl. sarongs, broches en ringen cadeau van den heer G. Zij was zeer tevreden met haar betrekking als huishoudster en zij hield wel eenig geld van het tractement over.’

De kranten doken op het motief, dat Nji Anah wel of niet had aangezet tot moord.
Grutterink was op dienstreis geweest.
Bij een onverwachte thuiskomst trof hij een voor hem onwenselijke sitruatie aan: in zijn eigen huis werd gedobbeld (had hij verboden) en Nji Anah leek een relatie te hebben aangeknoopt met Dana, ze werd met hem in de slaapkamer aangetroffen.
Grutterink ontsloeg haar.
Weg inkomsten.

Maar Nji Anah had connecties.
Connecties in de kampong, connecties met een doekoen, en connecties met de andere bedienden. Tijdens het proces werden ze voor zover mogelijk allemaal gehoord.
Moeilijke vragen klonken:

had Nji Anah nu wel of geen warangan (ruwe arsenicum) gekocht, of laten kopen in de warong?
kon de toediening van nagelgruis kwaad?
wat was nu de werkelijke invloed van iemand bewerken en hoe moest de rechtbank dat wegen?

Iemand bewerken

Ja, dat bewerken. Nji Anah wilde terug bij Grutterink, waarom kwam helaas niet aan de orde. Dat de man haar had ontslagen, deed vermoeden dat hij er niet zo snel op terug zou komen. Er waren dus andere middelen nodig om hem van mening te doen veranderen.
Ik kan die gerust uit de kranten citeren, want u doet het toch niet na (toch?) en bovendien, er komt meer bij kijken dan alleen de handeling, dat weten u en ik.
Dit was het bewerken dat bij Grutterink nieuwe liefde moest doen ontstaan, de doekoen adviseerde het:

Om dit nog beter te doen gelukken, had zij aan Nji Antimah ook een fleschje met odeur ter hand gesteld en daarmede de sprei, der luierstoel en het tafellaken van haar mijnheer doen besprenkelen, verder moest een zwarte kip geslacht worden en de kop en pooten van dit dier onder de huisdeur begraven worden — Wij gaan verder — 7 uur ’s morgens dronk de heer G. het glas melk met de daarin gemengde warangan.

Wat voor odeur (geur), denk je dan. Maar daar zwijgt de Preanger-bode helaas over. Later meldt de krant nog dat het ‘beprevelde odeur’ betrof, dus dan doet de geur er minder toe, maar wat je prevelt des te meer. Logisch.
Later schrijft de krant: ‘Als derde middel om de liefde op te wekken werd aangeraden een op bepaalde wijze bereid sirihblad, lepiet genaamd, uit te kauwen en het sap daarvan op het erf van mijnheer uit te spuwen. ‘ Weer van die halve informatie: hoe toch, die ‘bepaalde wijze’?
Grutterink bleef bij zijn opinie en betaalde daarvoor de prijs.
Nji Anah ook, leek het. De rechtbank gaf haar de doodstraf. Dan zijn we in januari 1923. Er was evenwel een nieuw probleem ontstaan.
De beklaagde Nji Anah was inmiddels zwanger.
Van Dana.
Met wie ze ook trouwde.

Sarekat Islam

Kun je een jonge vrouw, aanstaande moeder, tot de dood veroordelen?
Wat ik zei, de koloniale tijden waren veranderd.
In 1923 zijn er grote en invloedrijke verenigingen als Sarekat Islam. De wens is: meer zeggenschap, meer macht, zelfstandigheid. Het nationalisme groeit, en enkele jaren later zal de Nederlandse regering het interneringskamp Boven-Digoel inrichten.
Dus dat er steeds meer aandacht kwam van inheemse zijde voor dit proces, maakte het beladen. Het koloniale gezag wist: een opstand heb je zo. En wat dan?

Wegens vormfouten moest het proces overnieuw. Alles van de eerste procesgang telde niet meer.
Kan gebeuren. Maar het viel op. De getuigen konden nu een nieuwe getuigenis afleggen, met de vraag of ze werkelijk wilden meehelpen Nji Anah ter dood te veroordelen. De pers achtte het risico van ‘draaien’ aanwezig.

Ik zet een stap vooruit in de tijd, naar juli 1927. Weer komen er zittingsdagen, zo schrijft de Preanger-bode:

11 juli 1923 Er was een enorme belangstelling, zoowel van Europeesche als van Inlandsche zijde. De zaal van den landraad was overvuld met Inlandsch publiek en ook buiten zagen wij honderden toeschouwers.
12 juli 1923 Er was hedenmorgen een zoodanige belangstelling, dat de Landraadweg af en toe werd versperd door drommen Inlanders, die tezamen groepten. De politie had echter zulke extra-maatregelen genomen, dat geen hinder voor het verkeer werd ondervonden.
Reeds des morgens echter moest met eenigen drang het aantal kijkers worden teruggehouden van het bestormen van de landraadzaal, waar men een plaats wilde veroveren. In de zaal was geen stoel onbezet. Wederom gaven eenige Europeanen in persoon blijk van de geweldige belangstelling, die er voor dit strafgeding bestaat.
Nji Anah zat er voor den rechter goed gekleed en uiterlijk zeer rustig. Reeds op den eersten dag van de zitting werden door een Inlandsch fotograaf opnamen gemaakt. Ook de Inlandsche pers was vertegenwoordigd.
13 juli 1923 Onder nog grootere belangstelling van de zijde van het publiek dan op den eersten dag werd Donderdag 12 dezer voortgegaan met de herbehandeling van deze geruchtmakende moordzaak.
17 september 1923 De zaal van den landraad is geheel gevuld met Inlandsch publiek.

Indië keek mee

De publieke belangstelling zette druk. Indië keek mee. Vooral de inheemse bevolking en die was niet alleen numeriek groter dan het Europese gedeelte, maar was ook groeiend in invloedsfeer. Een eigen pers, dat was een enorm belangrijk instrument.
Tot teleurstelling van het publiek moest het proces onderbroken worden. Nji Anah kreeg tijd om rustig te bevallen.
Daarna maakte ze een rentree in de rechtszaal, met het kind op de arm. We zijn in maart 1924. De Indische courant schrijft over de ontknoping:

Er was goede belangstelling, ook van vrouwelijke zijde. Een drietal voormannen der Bandoengsche communistische en Sarekat Islam-vereeniging werd onder de bezoekers opgemerkt.
Beklaagde volhardde in de ontkenning van het haar ten laste gelegde.
De landraad acht niet bewezen […] .
Derhalve wordt Nji Anah vrijgesproken van het haar ten laste gelegde, (applaus weerklinkt). De landraadszaal wordt daarop ontruimd. De beklaagde wordt in vrijheid gesteld. Zij wordt buiten opgewacht door talrijke nieuwsgierigen, gelukwenschen worden uitgesproken; sommigen lachen het kind toe, dat Nji Anah op den arm draagt.

Wat een afloop, gezien het begin. Alles was gered: het prestige van de Europese rechtspraak, de rust in de kolonie, het leven van moeder en kind.
Ja, het bleef kassian voor Grutterink.
Dat wel.

Schrijftips
Had u Europese familie in Indië? Verdiep u in de tijd waarin zij leefden. Waar hadden zij contact met de Inheemse bevolkingsgroep, en dan bedoel ik buiten de bedienden om. Wat merkten ze van organisaties als de Sarekat Islam?
Ik hoop dat u hiermee als het ware ‘van buiten af’ naar toen vroeger kijkt. Als u denkt, daar wil ik eens over praten, dan bent u van harte welkom voor een vrijblijvend telefoongesprek. Klik hier om te kijken hoe u in mijn online kalender een afspraak maakt.

Zijn onze herinneringen betrouwbaar?

MULO, dat was: Meer Uitgebreid Lager Onderwijs. De school op de foto stond in Bandoeng, ongeveer in 1910.

Dagboek

Dus nog voor de Eerste Wereldoorlog.
Lang geleden, maar niet onbereikbaar.
Scholieren maakten huiswerk, dat soms bewaard bleef.
Er waren er altijd, die een dagboek bijhielden.
De een of de ander vertelde het aan de kinderen, die het onthielden en weer vertelden aan de volgende generatie.
Dus ik vind 1910 helemaal niet zo lang geleden.

Kloppen ze

Maar die herinneringen, kloppen die wel? Ik vermoed: ja en nee tegelijkertijd. Een voorbeeld.

Eerste herinnering

Ik ben altijd benieuwd naar de eerste herinnering van iemand. Die is meestal ontstaan rond het derde levensjaar. Bij mij iets ervoor. Dan ben ik iets ouder dan twee jaar en mijn moeder brengt me naar de peuterschool. Op de fiets. Dit is mijn herinnering: ik zit in een stoeltje dat aan het stuur is, de zon schijnt en ik voel de warmte, we wachten tot het stoplicht op groen springt, achter mij weet ik mijn moeder en ik ben veilig, alles is goed.

Toen ik dit eens aan mijn moeder vroeg, wist ze het niet meer. Haar herinneringen aan die tijd waren anders, want ik was een driftig peutertje. Daarom moest ik dus ook zo vroeg naar school.

Betrouwbaar

Hiermee kom ik terug op de vraag, of herinneringen betrouwbaar zijn.
Ja, want ze zeggen iets over wat ik toen waarnam en die herinnering is met me meegereisd. Dat geldt voor elke herinnering:

het afscheid op de kade
de bedienden die huilden toen het gezin vertrok
later in Nederland: de spanningen die nooit hardop benoemd werden, maar waardoor duidelijk werd: dit niet zeggen, hier niet naar vragen, alles was erger in de oorlog dus het leed van nu dat telt niet mee.

En nee, want herinneringen kunnen veranderen van sfeer, van inhoud. Dan krijgen ze een andere betekenis, die van een spiegel van wie u nu bent. Voor mij is het een verlangen naar een tijd waarin alles goed en veilig is. Het kan best zijn dat ik die herinnering in de loop der jaren heb uitgebreid vanwege dat verlangen.

Wat kunt u ermee

Herinneringen zijn brokjes informatie. Wat kunt u ermee, als u een levensverhaal gaat schrijven?

Stap 1: noteer: wat herinner ik mij?
Stap 2: analyseer: Waarom maakte het op mij deze indruk? Welke mensen komen er voor in mijn herinnering en wat kan hun indruk zijn geweest?
Stap 3: concludeer: Hoe kijk ik er nu op terug?

Wat de MULO in Bandoeng betreft, zijn de leerlingen vermoedelijk rond 1900 geboren. Met deze aanwijzing weet u meteen hoe ver u terug moet in de familie of bevriende families. Inderdaad, helemaal niet zo lang geleden. Daar zijn vast nog herinneringen aan, doorgegeven of opgeschreven. Misschien is het tijd om die te gaan ordenen en bewaren.

Dit is het mysterie: het krontjong-boek van Bintang Soerabaja

Kent u het krontjonglied: “Ja hoera”? Ik niet. En in het krontjong-boek van Bintang Soerabaja zag ik niets dat ik kon meezingen, omdat ik geen notenschrift ken.

Nina Bobo

Dus zelfs Nina Bobo lukte niet, want ik heb tekst voor mijn ogen nodig, dan snap ik wat ik moet zingen. Ik ben een beperkt mens en toch kocht ik dit boek. Het rook ook zo heerlijk muf, de geur van iets ouds dat lang ergens op een zolder heeft gelegen. Voor mij is dat een aanbeveling.

Van binnen

Het onbekende van dit boek bleef aan me knagen. Helemaal toen de Tong Tong Fair een datum aankondigde voor september. Want daar luister ik altijd naar live krontjong, stil zittend in een zaal, en voelend hoe deze muziek me diep, diep van binnen raakt.
Het is misschien een beetje gek om te zeggen, maar ik geloof dat ik daardoor een beter mens wordt. Wat zachter en me bewust van het belang daarvan. Dat ik voel dat er meer bestaat dan ik met mijn verstand kan begrijpen. En soms denk ik, hoe zou het zijn om naar krontjong te luisteren op een late avond in Indonesië, wat doet dat met iemand van binnen?

Maar ja. U en ik zijn hier en het krontjongboek ligt op mijn werktafel. Ik kocht het op een koempoelan in Vlaardingen, voor slechts twee euro.
Toen ik het notenschrift zag, besefte ik wat het betekende. Dat vertel ik in de video.

(tekst loopt door onder de video)

Meetellen

Er zijn ook mensen die uit eigen ervaring kunnen vertellen over:

dansen in hotel Homann, Bandoeng
zwemmen in bad Tjikini, Batavia

Ja, nee, dat was de koloniale tijd, maar die telt toch ook mee in de nationale geschiedenis? Los van wat we nu vinden van het koloniale systeem, was het een tijd waarin mensen leefden, waarin cultuur ontstond en bloeide. Dat mag niet weggevaagd worden als “fout”.
Dus ik hoop dat u en ik vastberaden verder gaan op de ingeslagen weg: het besef dat kennis van vroeger een vergankelijk iets is, en het enige dat helpt is, inderdaad, opschrijven.

Wat de Preanger-bode wist over het nieuwe jaar 1922

nieuw jaar — Op het sportterrein in Bandoeng, circa 1922

Eerlijk is eerlijk, ik had opeens genoeg van al het Nieuwsjaarsgedoe, tot ik las wat de Preanger-Bode schreef. Dat was op 1 januari 1922, inderdaad, honderd jaar geleden, maar nog steeds geldig.
In de krant publiceerde de columnist Kijker een mooi stuk over het komende jaar 1922. Kijker snapt dat mensen de nieuwjaarswensen een gedoe vinden, maar hij wist op het belang ervan. Dit zegt hij:

Zoo 1921 is voorbij, en we beginnen een nieuw jaar. We wenschen elkander: het beste. We drukken bandjes, sturen kaartjes, bevoordeelen de advertentie-exploitatie der bladen: p.f. En vinden die felicitatie-beslommering: een karwei! Maar vergeten dat we voor ons evenwicht, voor de stimuleering van onze levensblijheid, de traditioneele dagen van verteedering en de traditioneele wenschen voor den individueelen voorspoed van „vrienden en bekenden”, noodig hebben.
Een wereld waarin koude logica en onverbiddelijk cynisme den toon aangeven, zou een harde, een wreede wereld zijn, waaruit de mensch niet beter kan doen dan zoo haastig mogelijk te verdwijnen.
En daarom: een welgemeend voorspoedig Nieuwjaar aan allen die ons lezen, die onze tekortkomingen vergoelijken, en niet minder aan allen die ons niet lezen en ons misprijzen. Want ’t nieuwe jaar is aangebroken, en wij reiken de hand aan ieder die vertrouwen durft hebben in zijn medemenschen, in de toekomst, en in zichzelf.

Vannacht

Inderdaad: nog steeds actueel. Want durven we dat, vertrouwen te hebben in dit nieuwe jaar en in elkaar?
Vannacht lag ik wakker van het vuurwerk. Veel knallen, zware ontploffingen, geschreeuw. Mijn kater Bert kwam dicht bij me voor de steun. We waren alletwee bang.
Toen vond ik vertrouwen moeilijk.
In zijn column somt Kijker op wat er allemaal is om negatief over te zijn. Véél. Dan komt de oplossing en ik zeg het even in moderne woorden: een mens moet een eigen routekaart volgen. Kijker schrijft het zo op:

Maar we moeten, ieder voor zich, den moed erin houden en bovenal, weten wat we willen. De groote kwaal van dezen tijd is gebrek aan standvastigheid, aan doorzettingsvermogen; aan vasten wil: we wankelen en weifelen teveel, en staan te gauw klaar met groote woorden als malaise, ontwrichting, voorbestemd-tot-mislukken, enz, enz. We twijfelen aan onszelf, aan onze kansen en aan den tijd. Wij twijfelen aan alles, en dat is het domste wat we doen kunnen.

Ik heb eens een jong schilder gekend, die talent had, veel talent. Hij had een mooi meisje met mooie schouders, tot model, en haar gezicht was wonderschoon. Bovendien had hij de handigheid een geschikt atelier in huur te krijgen zonder drie maanden vooruit te betalen, — en dat is voor een pasbeginnend schilder een heel ding. Maar hij had één gebrek: hij kon zijn ideeën niet vasthouden, hij had geen wil. Hij besloot met den gruwelijken kant van zijn métier een poging te wagen, en schilderde het meisje als „Salome”, wat het lieve kind erg tegenstond. Maar toen kwam er een vriend op zijn atelier, en vertelde hem dat het publiek moe was van gruwelijkheid, en liever iets opbeurends wou. Hij drapeerde Salome met een japonnetje, veranderde het hoofd van Johannes de Dooper met veel vaardigheid in een bloemenmand en noemde het schilderij: „Venetiaansch bloemenmeisje”. Toen kwam er een andere vriend, en die veroordeelde het schilderij als „te zoet”, waarop de schilder het pardoes veranderde in: „Vrouw, haar dood kind liefkoozend”. En er kwam een kubist, die vond het schilderij „beestachtig theatraal”, waarop de schilder het hoekig maakte en „De zonde in zevenmijls-laarzen” doopte. Het schilderij is nooit verkocht, en de schilder is nu bediende in een toko.

Ja, als we nooit weten wat we willen, iedere impulsie gehoorzamen, en geen vast doel in ’t oog houden dan gaat ’t ons als de schilder, dan hebben we géén kans in 1922.

Eigen doel

Ik ben het helemaal eens met Kijker. Een eigen doel. Voor mij is dat de verschijning van het KNIL-boek, werken aan het levensverhaal van Van Daalen en zoveel mogelijk mensen helpen hun verhaal op papier te zetten.
En in de lijn van Kijker wens ik u een goed nieuw jaar, met een eigen vast doel om in het oog te houden.

12 Volgende

Over de Indische Schrijfschool

Foto’s

Contact

Download het gratis e-book

Hoe begin ik? 5 gouden tips