Ursulinen

Wie kwamen er in dat bordeel, naast de kerk?

Een bordeel spreekt tot de verbeelding, vooral de verbeelding van degenen die zeer fatsoenlijk zijn of dat hopen te wezen. In de oude Indische kranten vind ik een rijkdom aan kleine en grote berichten over het bordeel, vrijwel altijd met een toon van verontwaardiging over het onzedelijke.

Ik deel in die emotie. Maar met een andere reden.
Stap voor stap.
Daar gaan we, terug naar 1881.

Schandaal

Een paar dagen voor Kerstmis schrijft de Java-Bode in ‘Schandalen in de Benedenstad’ over het bordeel in Batavia dat inmiddels een paar maanden draait. Het bordeel staat naast de Buitenkerk en is opgericht door een familielid van Nio Hok Tjang.
Elke avond is er herrie. De Europese buren kunnen dan niet slapen. Er komt ‘allerlei slag van vrouwen’. De krant:

  • Eenige dagen geleden nu had de heer S. die er vlak naast woont, gezien dat als gewoonlijk weer een troepje Chineezen ’s avonds daar in dat huis arriveerde en een paar Indo-Europesche zoogenoemde dames met zich op sleeptouw hadden genomen.
  • De heer S. begaf zich hierop midden in den troep en vroeg die vrouwen of ze zich niet schaamden, waarop hij een harer een klap toediende, zeggende nu maar naar den Officier van Justitie te gaan.
  • Den wijkmeester, den heer vd. L. die op het erf van de kerk woont en tevens koster is, werd hiervan den volgenden dag kennis gegeven, doch deze antwoordde den heer S. dat hij aan het geval niets kon doen, aangezien het Chineezen zijn die de buurt in rep en roer brengen.
  • Onzes inziens had de heer vd. L. den Assistent Resident voor de politie van het bestaan van dat bordeel moeten kennis geven. Bovendien is zelfs die buurt niet als woonplaats voor Chineezen aangewezen.
  • En nu een bordeel, ’t is fraai!

De Java-bode besluit het artikel door te zeggen dat de politie het nu ook weet. En dat het een schandaal is. En dat het al twee maanden duurt.
De afgekapte namen moeten voor half Batavia herkenbaar zijn geweest. Want ja, de heer S. Vlakbij de kerk. En dan optreden met branie. En dan de koster, zoveel zijn er niet die v.d.L. heten.

Dat was de krant van vrijdag. Een paar dagen later kom de Java-Bode terug op het feit. Er is meer informatie.

  • Als een vervolg […] melden we hier nog dat de eigenlijke, dat wil zeggen de verantwoordelijke huurder daarvan en oprigter niemand anders is dan de 1ste wijkmeester van Pintoe Besar, wonende te Djambattan Batoe, nabij de woning van den Chineeschen schrijver van Nio Tek Soey.

Het bordeel was inmiddels dicht. De krant roeptoetert nog eens schande en schandalig, en hoe kon het, en wat heb je aan de politie.
Maar ja, dicht is dicht, en dat na twee-drie maanden bedrijfsvoering.
Dat zijn vermoedelijk heel wat klanten geweest.

Het noodzakelijk kwaad

Anno 1881 heerst nog de opvatting dat prostitutie een ‘noodzakelijk kwaad’ is, dat wil zeggen, noodzakelijk voor de Europese man. Omdat hij sex nodig had voor zijn gezondheid.
Voor vrouwen lag dat anders. Die waren van zichzelf reiner.
Zij moest als maagd het huwelijk in. Hij kon trouwen als man met ervaring.
Die ervaring kon met een prijs komen. De beste kans om een venerische ziekte op te lopen heb je in het bordeel.

Nu dat gevoel van verontwaardiging. Onder boosheid zit vaak een verdrietig gevoel en dat is bij mij zo, als ik denk aan de echtgenotes die argeloos trouwden met een ex-bordeelganger.
Die dus ook besmet raakten. En genezing was er niet.
Waar bleven ze, waar bleven de kinderen, als de ziekte een verder stadium bereikte?

  • Naar Tosari of een ander sanatorium, ver weg van de maatschappij, in een andere wereld met lieve zorg en witte bedjes, dit natuurlijk alleen als er geld voor was.
    Denkt u hoezo dan, google eens ’tertiaire syfilis’ en kijk naar de afbeeldingen, maar niet als u zit te eten of zodadelijk moet gaan slapen.
  • Van een onbehandelde syfilis kun je flink krankzinnig worden, in elk Koloniaal Verslag staan wel vrouwen die in een inrichting zijn opgenomen, het kan namelijk de hersenen infecteren.
  • Ook werden vrouwen wel naar Nederland gestuurd, “voor hun gezondheid” werd dat genoemd, nou, inderdaad.
  • Misschien namen de Ursulinen of andere kloosterordes ook patiëntes op, als er geen budget was voor verpleging.
  • Ook mogelijk: opgeborgen bij vreemde mensen in een andere stad, daar stond nog een paviljoen en toezicht was te regelen, dat bespaarde de familie de schande en het opbergen kostte helemaal niet veel geld.

Onder het dekentje

Dat zijn misschien nieuwe gedachten als u in de familie een tante had of een nichtje waar altijd half-half over gesproken is. Moeilijke verhalen liggen onder een dekentje van vergoeilijken of wegwuiven:

  •  ze was een beetje vreemd
  • ze kon niet tegen het klimaat
  •  ze aardde niet in Indië

Zoek het verhaal achter het verhaal, en soms het verhaal daar weer achter. Daar zit de waarheid.

Schrijftip
Wanneer u familieverhalen hoort, neem ze dan nooit aan voor honderd procent waarheid. Vraag u altijd af, hoe dit verhaal in de wereld is gekomen, wie het voor het eerst vertelde en ook: of het tegendeel ook waar kan zijn. Het kan heel nuttig zijn om alles wat u hoort, te testen op de werkelijke inhoud door het tegen te spreken. “Dat is niet zo, want…”. Die houding stemt u tot nadenken, tot wikken en wegen. Zo ontdekt u de verhalen achterde verhalen.
Wilt u hier eens met mij over van gedachten wisselen? Maak dan een afspraak voor een gratis overleg-gesprek via mijn digitale kalender. Klik hier en kijk hoe dat gaat. (Opent in een nieuw venster.)


Wanneer er een nieuw artikel verschijnt, mail ik een berichtje aan degenen die zich hebben ingeschreven. Dan hoeft u niet te zoeken. Inschrijven kan door op het plaatje te klikken. Dan krijgt u meteen een ebook cadeau: Hoe begin ik? 5 gouden tips waarmee het altijd lukt

gratis ebook

de zusters Ursulinen van Noordwijk

ursulinen

Noordwijk, circa 1910 (Wikimedea Commons)

“Ik was bij de Ursulinen op Noordwijk.” Wie dit zegt, glimlacht er meestal bij. Van trots of verlegenheid want: de Ursulinen, daar kreeg je een zeer goede opvoeding.

Vorming

Opvoeding betekent: onderwijs. En de meisjes die in het internaat gingen, kregen meer: vorming tot vrouw. Katholiek, holistisch, en gericht op zelfstandigheid. Ik hoor er alleen positiefs over. Maar ja: als jong meisje werd je wel geacht te trouwen en moeder te worden. In de katholieke levensvisie was weinig ruimte voor een avontuurlijk toekomstperspectief. En het onderwijs was destijds wel gericht op Nederland. Dus plaatsnamen en rivieren van Indië hoefde je niet van buiten te leren. Daar kwam kritiek op.

De Indische schrijfster Melati van Java (1851-1927) kwam als jong meisje intern. Het moet voor haar een openbaring zijn geweest: ongetrouwde vrouwen, intelligent en zelfstandig – zo wilde zij ook worden. Marie Sloot, zoals zij toen eigenlijk heette, ontmoette de eerste generatie Ursulinen in Indië, die vanuit het Limburgse Sittard waren gekomen. Vrouwen in grote witte kappen en habijten, zo moest dat toen nog, tropenhitte of niet.
Ook Marie Sloot kreeg onderwijs gericht op Nederland. En Indië dan? Daar klopte iets niet. In haar toneelstuk Tante Betje (circa 1901) levert ze kritiek via een gesprek tussen het Indische meisje Hetty en haar gouvernante:

Hetty: En is dat dan niet genoeg dat ik precies zeggen kan hoe mijn eigen rivieren doen, de Tjiliwong, de Tjikandi, de Tjimandiri en hoe al die Tjis mogen heeten? Laat de Hollandsche meisjes mij dat nadoen, of kon u ze allen in een ris opnoemen toen u examen deed?
Juffrouw Dumont: Natuurlijk wordt de Indische geographie en historie in Holland niet zoo grondig en in bijzonderheden behandeld als hier.
Hetty: Dat is onrechtvaardig, heel onrechtvaardig. Waarom moeten wij Indische meisjes meer leeren dan de Hollandsche, en wij, die nog al den naam hebben van zoo dom en lui te zijn, terwijl zij daar zoo ontwikkeld zijn en zoo wijs. Neen, die rivieren gaan mij niets aan. Laat ze loopen waar zij willen. (Zij springt van het tabouret, neemt een waaier van den muur, gaat op een der wipstoelen zitten en waait zich met veel drukte.)

Onrechtvaardig, dat was een zeldzaam sterk woord.

Noordwijk

De Ursulinen begonnen op Noordwijk, halverwege de negentiende eeuw. Ze waaierden uit over verschillende steden zoals Bandoeng, Soerabaja en Madioen. De kloosters waren vaak mooie, grote gebouwen, die door de intrede van meisjes goed bevolkt waren.
Dat kan ik me voorstellen, vooral gezien de goed voorziene kloosterbibliotheken. Had ik toen geleefd, dan was ik ook in het klooster gegaan. (Technisch probleem is misschien dat ik protestants ben)

Tong Tong Fair

Zo ging het: generatie na generatie Ursulinen. Dat hoorde ik van zuster Vera en zuster Marije, die ik voor de Eerste Generatie Show op de Tong Tong Fair interviewde in 2010. De zaal zat vol: zoveel mensen die op de een of andere manier een band met de Ursulinen hebben.

ursulinen

Van links naar rechts: zuster Marij (in Indonesië bekend als zuster Bernadette), naast haar zuster Vera en naast haar oud-leerlinge Tineke Douwes, zoals ze toen heette. Tineke vertelde over de late jaren ’40, toen ze op de H.B.S van Sancta Ursula zat, drie jaar lang.

Wat een verhalen kwamen er, en wat konden de zusters mooi vertellen. Zuster Marij was onder andere werkzaam geweest in het noviciaat van Bandung en ze was ook lerares Engels; Zuster Vera gaf onder meer cursussen op Flores. We keken naar foto’s, we luisterden naar het liedje Servius dat beide zusters zongen. Het was opvallend hoe veelzijdig het praktisch het werk was, van babyzorg tot en met preken. De kerk daar keek naar wat er nodig was, en niet of je man of vrouw was. Een zuster kon dus ook een kerkdienst leiden, wat in Nederland niet denkbaar was. Het zware habijt was inmiddels verwisseld voor een luchtiger tropenhabijt, dunner van stof en gemakkelijker draagbaar.

Er zijn nog steeds Ursulinen in Indonesië, zag ik op het reisblog van Maaike Derksen (Radbouw Universiteit). De oude gezichten ontroerden me meteen, kijk toch eens:

ursulinen

Echt vrouwen waarvan je hoopt: schrijven ze hun herinneringen wel op? En als u bij de Ursulinen was, doet u het dan ook?


Wanneer er een nieuw artikel verschijnt, mail ik een berichtje aan degenen die zich hebben ingeschreven. Dan hoeft u niet te zoeken. Inschrijven kan door op het plaatje te klikken. Dan krijgt u meteen een ebook cadeau: Drie tips om herinneringen door te geven.

 

“de scheiding tussen de Indische binnenwereld en de Hollandse buitenwereld”

“Mijn vader, moeder, broer en ik, en als grote bijzonderheid onze lieve “kokkie”. Genomen op Scheveningen in 1938 toen mijn vader op tropenverlof was en wij in Den Haag in een pension woonden. De reis ging per boot en kokkie was gevraagd mee te reizen om op ons, de kinderen, te passen.”

Winnie Goldman-Schultz schreef me. Of ik haar verhaal wilde lezen. Ja, natuurlijk. Ik las het en moest het meteen herlezen, maar toen zat er een klem om mijn hart. Maar ik was blij dat ze het schreef.  En om het positieve einde. Het verhaal had ze ingestuurd voor de Nusantara wedstrijd.

Ik ben een Indische vrouw van 83 jaar, geboren in Semarang, Midden-Java

Omdat ik nu alleen ben, sinds 5 jaar weduwe, nemen de herinneringen een grote plaats in mijn gedachten in. Als een uitdaging zich voordoet – zoals deelnemen aan een schrijfwedstrijd – en omdat ik graag schrijf en praat, moet ik van mezelf op de uitdaging ingaan.

Willem Ruys

Als kind van twaalf ben ik met moeder en broer op de Willem Ruys in Holland beland. In mei 1948 stapten wij als volledig gezin van ouders, zoon en dochter aan boord om zes maanden tropenverlof van mijn vader te vieren. Tot groot verdriet werd mijn vader na drie dagen aan boord door een hartaanval getroffen.
Het was een verschrikkelijke gebeurtenis.
Wij hadden elkaar na de Japanse gevangenenkampperiode die drieënhalf jaar duurde, teruggevonden en dan raak je elkaar ineens weer kwijt. In overleg met de kapitein van het schip besloot mijn moeder mijn vader een zeemansgraf te geven. Haar reden was: hij hield van de zee, zijn werk bij Internatio, het scheepvaartbedrijf van de Rotterdamsche Lloyd in Indië, bestond veelal uit het bezoeken van binnengekomen schepen in Tandjong Priok, de haven van Batavia.

Wij waren opeens met ons drieën

Wij waren opeens met ons drieën. Moeder bleef in haar hut en kreeg overdag een rustige plek op het dek. Ik zwierf rond, mocht overal komen, voelde mij zeer eenzaam. Het leek alsof ieder van ons zijn eigen verdriet moest verwerken, de grote klap was nog niet doorgedrongen. Broer en ik zaten in de eetzaal opeens met ons tweeën in plaats van met ons vieren. We voelden ons bekeken en zouden het liefst onder de tafel zijn gaan zitten. Niemand van de passagiers – voor ons allemaal onbekenden – bemoeide zich met ons.

Vreemdelingen

Terugkijkend op de aankomst in Nederland en de periode daarna kan ik zeggen dat wij als vreemdelingen werden bejegend. Nederland was met haar eigen moeilijkheden bezig en men vroeg zich af wat wij hier kwamen doen. Zij hadden net hun oorlog achter de rug. Vertellen over wat achter ons lag kwam niet aan de orde. Een voorbeeld hiervan is het volgende: ik werd nagelopen door een groep jongens die mij uitscholdt voor aap. Ik begreep er niets van. Later drong het tot mij door, ons uiterlijk verschilde van de totoks, oftewel de Hollanders.

Ondanks de moeilijke beginperiode werd er van ons verwacht dat wij ons aanpasten, naar school gingen, niet zeurden, met het weinige geld niet ontevreden waren en zo gauw mogelijk de maatschappij in zouden gaan. Dat alles bijna zonder woorden van mijn moeder, die haar uiterste best heeft gedaan om op de been te blijven. Weer voelde ik mij eenzaam, wilde mijn moeder die haar man had verloren niet belasten met mijn angsten en onzekerheid. Dat ik een vader had verloren, die ik eigenlijk niet had leren kennen door de oorlogsperiode, was nog niet tot mij doorgedrongen.

pension

“Mijn moeder, broer en ik, omstreeks 1949 genomen in een onderkomen in Den Haag.”

Pension

Wij vonden onderdak in een pension in Den Haag. Mijn vader had alle reserveringen tot in de puntjes al vanuit Batavia geregeld. De pensionhoudster was heel vriendelijk voor ons Wij pasten ons aan, onder andere aan het Hollandse eten, het badkamer-gebeuren: geen douche maar alle drie achter elkaar in de badkuip in hetzelfde water, niet meer dan eens in de week. Ik was altijd de laatste en moest daarna de badkuip schoonmaken.
Als mijn moeder bezoek kreeg dat kwam condoleren kroop ik gauw onder de dekens waar niemand notitie van mij nam maar waar ik alles kon horen wat er gezegd werd. Bijvoorbeeld: Ja, zo is het, de beste gaat het eerst. Het schokte mij. Toen de vakantietoelage op was konden wij de twee kamers waar wij woonden niet meer betalen. Een oplossing van de pensionhoudster was dat wij tijdelijk konden verhuizen naar de zolder waar een paar ruimten werden gemaakt door gordijnen en lakens op te hangen.

School

Op een gegeven moment verhuisden wij van het pension in Den Haag naar een klein flatje aan de rand van Den Haag. Het dagelijks leven werd wat ‘gewoner’, we kwamen wat tot rust. Broer en ik mochten weer naar school. Ook toen was het, zeker voor mij, moeilijk om mee te komen op de HBS tegenover het Gemeente Museum in Den Haag. In Batavia had ik na de oorlog korte tijd bij de nonnen van de orde Ursulinen op hun HBS gezeten waar het onderwijs op een ander niveau lag. Hollandse kinderen hadden op de lagere school gezeten, hadden rekenen, grammatica, Frans en andere vakken geleerd. Ik miste vele vakken en zette een tandje bij om bij te blijven.

Mijn schooltijd was een samenraapsel van perioden met en zonder lessen. In het eerste Jappenkamp was er geen schoolgebouw. De nonnen, die in Indië het onderwijs in handen hadden, gaven les in de buitenlucht. De lessen waren vooral mondeling omdat er geen potloden en papier beschikbaar waren. In het tweede kamp waar wij naartoe werden vervoerd, werd er helemaal geen les gegeven, en in het derde en laatste kamp ook niet. Ik mat mij een houding aan van geen vragen stellen, niet over thuis praten, geen aandacht vragen.

Mond houden

Op een schoolkamp had op een gegeven moment iedereen ruzie met elkaar, behalve met mij. Dat kan ik mij nog zo goed herinneren, het voelde alsof ik er niet bij hoorde. In de klas was ik het enige getinte meisje. Een moment dat de aandacht op mij gevestigd werd kwam toen de lerares Nederlands, een strenge vrouw, vroeg wie er in de klas Rooms Katholiek was. Ik was de enige die mijn vinger opstak, waarop zij zeer negatief reageerde en ik alle blikken op mij gericht voelde. Naderhand had ik spijt van mijn actie en dacht: mond houden.

Mijn moeder en haar vriendinnen spraken weleens over het verleden in Indië en de kamptijd. Zij eindigden die verhalen altijd met “maar we hebben zo gelachen.” Ik vond dat vreemd en begreep dat niet. Zij en ik, maar ook mijn broer en vader hadden toch heel erge dingen meegemaakt in hun Jappenkampen, zoals de wreedheid van de Japanse bezetter, de honger, angst, ziekte en de vraag: hoe lang zal dit duren en zullen we elkaar ooit terugzien.
Ik heb die houding van mijn moeder ten opzichte van het oorlogsverleden ten dele overgenomen en begreep pas later dat het voor haar een manier was om ermee om te gaan. Mij heeft het enigszins geholpen om wat er gebeurd was te verzachten. De ervaringen verdwenen echter niet. Een hulp bij het leven in deze periode was het gevoel voor humor. Zowel mijn moeder, broer en ik bleken de zorgen van alledag aan te kunnen door onze humor te gebruiken. Dat maakte alles wat moeilijk was wat lichter en luchtiger zodat we weer verder konden.

de Indische binnenwereld

In ons nieuwe leven in Den Haag speelde ons verleden helemaal geen rol. Ik denk dat toen de scheiding tussen de Indische binnenwereld en de Hollandse buitenwereld is ontstaan.

In die Hollandse buitenwereld was ik aan mezelf overgeleverd, wat zich uitte in om je heen kijken, presteren, nieuwsgierig zijn naar hoe anderen het doen. Oorzaak van deze manier van leven was het feit dat ik mijzelf moest ‘opvoeden’. Moeder leunde in alles op mij, broer ging zijn eigen gang. Ik – puber – voelde mij verantwoordelijk voor het welzijn van mijn moeder. Zij kreeg te maken met financiële problemen, belastingaanslagen, contacten met het kantoor van mijn overleden vader. Omdat zij totaal niet op de hoogte was van deze materie bracht haar dit van haar stuk.
Ik kan mij nog diverse malen herinneren dat ik haar huilend in de woonkamer vond met moeilijke brieven in haar handen. Ik kon haar niet helpen, alleen maar naar haar luisteren en samen een bevriende persoon zoeken die ons kon helpen.

Indische jongen

Ik ben met een Indische jongen getrouwd. Dat gaf zowel in mijn omgeving als in de zijne de nodige opschudding. “Moet je niet een blanke vriend hebben in dit land.” Hoe groter de negatieve reactie hoe vasthoudender ik werd in mijn keuze voor hem. Gebleken is dat mijn gevoel goed is geweest: 55 jaar gelukkig getrouwd geweest met als kroon op het leven twee prachtige kinderen.
Op den duur is duidelijk gebleken dat mijn man zelfs voor mijn moeder mijn juiste keuze bleek te zijn. Hij was een lieve schoonzoon, was zeer attent voor haar. Hij liet haar meedelen in het leven van ons tweeën. Kortom, ze waren dol op elkaar. Wat bijzonder was, was dat er altijd humor in de lucht hing. Mijn moeder fleurde er van op als hij in de buurt was.

Ik heb mij beheerst

Het onbegrip van de buitenwereld heeft wel mijn hele leven op onverwachte momenten de kop opgestoken. Een voorbeeld: baas tegen mij, zijn secretaresse – we zijn in 1978 – “hoe is het mogelijk dat je dit bereikt hebt zonder voldoende scholing”. Ik had er geen antwoord op. Nog een incident: meisje van de boekhouding: “hoe komt het dat jij zo goed kan schrijven, jij bent toch niet in Holland geboren. Spraken jullie daar Hollands”. Ik heb mij beheerst.
Uiteindelijk heb ik 28 jaar als directie-secretaresse gewerkt met heel veel plezier. In die periode heb ik kennis gemaakt met voor mij interessante bazen, die wat over hun vak te vertellen hadden en dat met mij wilden delen. Ik kon daar in mijn persoonlijk leven van profiteren. Het maakte mij mondiger.

In balans

Gijs en Winnie

Terugkijkend moet ik vaststellen dat ik, ondanks mijn Oosterse karakter waar bescheidenheid een onderdeel van is, op beslissende momenten standvastig, eigenwijs en sterk ben geweest. Mij niet heb laten ondersneeuwen en in de schaduw heb laten wegzetten. Ik heb een eigen mening gevormd en heb niet alles voor zoete koek aangenomen.

Op dit moment moet ik vaststellen dat het verleden mij heeft gemaakt tot wat ik nu ben, sterker, met meer inzicht in de gebeurtenissen van alledag. Ik heb eigenschappen in mijzelf moeten ontdekken en gebruiken om een pad te vinden dat bij mij past, waar verleden en heden met elkaar in balans zijn.

Samengevat: op een schoen en een slof begonnen en kijk nu: een gelukkig mens!

Winnie Goldman-Schultz

 

Praktische schrijftip

Een levensverhaal schrijven hoeft niet altijd een groot werk te zijn. U kunt best klein beginnen met een paar kantjes. Over uw ouderlijk huis, de kindertijd en de jeugd, wat er gebeurde in uw volwassen leven. Of u in de computer schrijft of met de hand in een schriftje, dat maakt niets uit. U doet gewoon wat voor u het gemakkelijkste is.

Ga naar de bovenkant