Het levensverhaal van Oma Batoe (3-3)
De oorlogsjaren
Maar om Oma gaat het in dit verhaal. Oma, altijd gekleed in sarong en kebaja en haar haar glad naar achteren in een wrong. Niet zo jong meer in die oorlogsjaren. Hoe oud? Dat wist niemand, snel verouderend door het verdriet van de oorlog. Door de Jappen uit haar dierbare huis gezet, gescheiden van de kinderen en kleinkinderen. In een kamponghuisje heeft ze nog kort bij ons, mijn moeder Miline, naar zuster Jim en ik mogen wonen. Tot haar eigen, Indonesische, Bangsa (volk), het haar verbood contact te hebben met haar half-bloed dochters, met wie zij het kamponghuisje deelde. Ze werd onverwacht op een ochtend, met paard en wagen, opgehaald door… Indonesische familieleden. Dat was het begin van haar einde. Ze mocht zelfs geen afscheid nemen van ons, mijn moeder en mij.
Wij waren op dat moment even naar de passar en zagen de dogcar waarmee zij werd ‘ontvoerd’ voorbij flitsen. Er werd niet gestopt, integendeel de koetsier haalde met de zweep uit naar de paarden, die er in galop vandoor gingen. Een laatste beeld van Oma, gelaten haar hand naar ons uitstekend, zonder woorden, tot een klein stipje verdwijnend in de verte. Waarheen? Naar later gebleken is naar enkele Indonesische familieleden die in de buurt woonden, wie het eveneens verboden was contact met ons te onderhouden.
Het einde van Oma’s leven
Mijn laatste herinnering aan Oma was toen ik met mijn moeder, een poppenwagen voortduwend en zogenaamd gras voor de ‘konijntjes’ verzamelend, langs de inmiddels bekende verblijfplaats van Oma wandelde. Spreken met Oma was ten strengste verboden, dus het bleef bij een zacht ‘Dag Ma! Dag Oma’. Gelaten zat zij er in de tuin. Alleen, vermagerd, grijs geworden, onbereikbaar, triest voor zich uit kijkend, treurend om al het verlorene.
Op 1 januari 1946, vlak na de bevrijding van de Japanners, overleed zij, naar alle waarschijnlijkheid van verdriet, niet wetende dat zij op dat moment al een zoon en twee schoonzoons als gevolg van de oorlog had verloren en kort daarna nog een kleinzoon door een noodlottig ongeval zou omkomen. Zij werd begraven op het Indonesische kerkhof in Batoe, aan de voet van de Gunung Panderman. Haar twee jongste dochters mochten, onder begeleiding van een paar gewapende Pemuda’s, haar graf nog even bezoeken. Wij zaten toen namelijk gevangen in het kamp Songgoriti tot wij in september 1946 ‘’vrij’ kwamen.
Eerbetoon aan Oma Batoe
Bij mijn bezoek, met een vriend, aan Batoe in 1995 heb ik getracht Oma’s graf te vinden op de Indonesische begraafplaats aan de voet van de Gunung Panderman. Een illusie, want het graf was onvindbaar. Ter plaatse hebben wij toen nog een slametan kunnen organiseren ter nagedachtenis aan en in respect voor deze zo geliefde, bijzondere vrouw, die zelf tijdens haar hele leven bij iedere bijzondere gelegenheid in de familie zorgde voor een uitgebreide slametan. Zij hield van ons en wij allen van haar. Nog brand ik zo nu en dan wierook en een kaarsje bij haar nog steeds niet vergeelde, prachtige, portret. Opa hangt er trouwens pontificaal naast, wel een beetje ‘vergeeld’. Hij was toen ook al zo oud.
Een bijzondere noot bij dit verhaal:
Als mijn grootvader mijn grootmoeder zou hebben getrouwd, zou Oma Schaaij, onder welke naam zij altijd bekend heeft gestaan, de beroemde Abraham Kuijper als haar wettige zwager hebben kunnen beschouwen en hij haar als zijn wettige schoonzuster.
Eén van Opa’s zusters was namelijk de vrouw van Abraham Kuijper.
Of dat enige indruk op mijn Javaanse oma zou hebben gemaakt is maar de vraag. Feit is wel dat zij van elkaars bestaan op de hoogte waren, omdat Oma’s oudste dochter To gedurende een aantal van haar jonge jaren, voor haar zo broodnodige Hollandse opvoeding in Holland verblijvend, met grote regelmaat de zeer geleerde Oom Abraham in zijn studeerkamer mocht bezoeken.
Wanneer er een nieuw artikel verschijnt, mail ik een berichtje aan degenen die zich hebben ingeschreven. Dan hoeft u niet te zoeken. Inschrijven kan hier door op het plaatje te klikken. Dan krijgt u meteen een ebook cadeau: Drie tips om herinneringen door te geven.
Na de dood van Opa in 1918 – hij stierf als gevolg van de toen heersende Spaanse griep – heeft Oma zich actief getoond in de verbouw en verkoop van verse groenten uit de uitgestrekte groentetuin achter het huis. De oogst leverde zoveel op dat Oma tot verkoop van de groenten overging en er voor zorgde dat er regelmatig grobaks volgeladen hun vracht her en der in de omtrek afleverden. Graag had zij haar dochters bij de werkzaamheden van inpakken en verkoop willen betrekken, maar die gaven de voorkeur aan het vrolijke, om niet te zeggen frivole, uitgaansleven in de grote stad Soerabaja, waar zij woonden, werkten (To en Jim waren bij het onderwijs en Jep en Lien werkten op handelskantoren in Surabaja) en uiteindelijk trouwden – met uitzondering van de jongste dochter Jimmy – met respectievelijk een Hoofdadministrateur in de Suiker, een KPM employee en een Particulier Accountant, mijn vader.
Oma heb ik de eerste vijf jaar van mijn leven – in Batoe – heel goed gekend. Mijn moeder, vader en zuster Jimmy, zijn bij Oma ingetrokken enige tijd voor de Japanse invasie. Ik werd in 1940 in Malang geboren en leerde Oma kennen als een echte lieve vrouw, die weliswaar de Nederlandse taal amper sprak, niet kon schrijven noch lezen, maar dat vond ik toen, als kind, helemaal niet raar. Oma erbij was een vanzelfsprekendheid in mijn jonge leventje. Zij was er altijd en zij hoorde bij mijn kind-zijn. Nam mij in bescherming, als mijn moeder weer eens naar mij uitviel, op van de zenuwen als ze was omdat zij het gemis van mijn vader (krijgsgevangen genomen in 1942) moeilijk kon verdragen en zich constant afvroeg waar hij zou kunnen zijn en wanneer zij elkaar weer terug zouden zien. Ik had er geen vraagtekens bij, te jong nog om te beseffen wat er allemaal gaande was.
Oma, genaamd Katyem, (later werd zij Oma Schaay, maar vooral ook Oma Batoe genoemd), moet geboren zijn in Klakah op Oost Java, omstreeks 1866. Zij had enkele zusters, maar verder is er over haar achtergrond (gezin) niets bekend. Wel bezat zij een zogenoemde kris pusaka, een teken volgens zeggen, dat zij van goede komaf zou zijn en bovendien bezat zij zelf stukken grond. Zij kon lezen noch schrijven.Voordat zij Opa leerde kennen had zij ‘gediend’ bij een Engelsman – zo vertelde zij dat later aan haar kinderen.
Hij werd op 17 februari 1845 geboren in Rotterdam als zoon van Jan Hendrik Schaay (Gereformeerd Gedoopt), een commissionair in effecten. Opa wilde altijd ‘boer’ worden, maar dat paste niet in de familie. Dus besloot hij een landbouwopleiding te volgen om vervolgens in 1876 naar ‘Indiën’ te vertrekken en daar het avontuur aan te gaan als tabaks-ondernemer.
De oudste kinderen, To en Jan werden al op zeer jonge leeftijd (vanaf circa hun vijfde jaar) naar Holland gestuurd. Waarschijnlijk onder de hoede van een gouvernante, of één van de Hollandse familieleden, die Opa waren gevolgd naar Indië, vertrokken zij per boot naar Holland, om daar door familie in Rotterdam/Den Haag te worden opgevangen voor hun Europese opvoeding: lagere school, middelbare school en verdere opleiding. Dochter Jeppie moest ook al heel jong naar kostschool in Surabaja en Lien en Jim gingen ‘in de kost’ bij de dames Berg in Malang toen ze ongeveer 3 jaar waren. Er waren geen goede Nederlandse scholen in de directe nabijheid van de plantage en Opa was van mening dat de kinderen absoluut niet mochten ‘verinlandsen’.
